Daorson Arheološko nalazište
Na zaravni brda iznad nekropole Radimlje i kanjona reke Radimlje nalaze se ostaci ilirske gradine, pre-antički grad Daorson /Arheološki park Daorson – Asocijacija “Troya”, Stolac/, nekada centar ilirskog plemena Daorsa. Stari grčki grad Daorson je verovatno bio centar plemena Daorsa koje je naseljavalo područja oko donjeg toka reke Neretve, o kome kao gradu “Daorsioiethnos Thrakon” postoje najstariji pisani izvori iz 5. veka p.n.e. Tokom građanskog rata između Cezara i Pompeja, Daroson je razoren, kada je i uništen deo plemena Daorsa. Razorili su ga ilirski Dalmati /44 – 43. p.n.e./, saveznici Pompeja. Na ruševinama ovog grada nikada više nije nastalo trajnije naselje, no Rimljani će u njegovoj blizini ubrzo izgraditi novi grad Dilluntum, današnji Stolac, u kojem se od “Jadranske magistrale” odvajala rimska cesta prema Nevesinjskom polju i magistralnom putu za rimsku provinciju Panoniju.
Kod podele Rimskog Carstva /395. godine/ na Zapadno i Istočno, područje današnje Hercegovine se našlo u Zapadnom Carstvu, a Stolac na samoj granici između dva Carstva, u biskupiji Sarsiterensis. Dilluntum se spominje na crkvenom saboru u Saloni 533. godine. Gaj Julije Cezar Oktavijan /14. p.n.e./ nastavlja sa ratnim operacijama po Hercegovini i srednjoj Dalmaciji, a kad je postao prvi Rimski car /27. p.n.e,. dobio od Senata titulu Imperator Caesar August – sto je ujedno i početak Rimskog Carstva/, gradi jadranski magistralni put od Salone /kod Splita/ preko Narone /Vid kod Metkovića/ i Dilluntuma /Stolac/ do Durrahiuma /Drač u Albaniji/, gde se jadranska magistrala spaja s rimskim „autoputem” Via Egnatia /Drač – Bisantium – današnji Istanbul/, dugim oko 1120 km /746 rimskih milja/. Ovaj kamenom popločan rimski put je izgrađen za samo 44 godine. Iliri su bili ratoboran narod, a ilirska naselja, poznata kao gradine, podizana su na teško pristupačnim mestima, obično na dominirajućim prirodnim uzvisinama. Daorsi su se od samih početaka nastanili uz deltu i levu obalu donjeg toka Neretve, te u istočnoj Hercegovini /u 3. veku p.n.e. verovatno su držali i desnu obalu Neretve, sve do Duvanjskoga polja/. Za svoje plemensko središte, nama znano kao ilirska gradina Daorson, izabrali su izduženu zaravan omeđenu sa tri strane visokim, gotovo nepristupačnim liticama, na glavnom putu izmedu Salone i Doclee. Daorsi nisu bili značajna vojnička sila, ali su razvili snažnu pomorsku trgovinu sa južnom Italijom i udaljenim grčkim kolonijama. Od 4. do 1. veka p.n.e. ovde se, u središtu daorske državice, odvijao intenzivan gradski život Daorsa sa svim obiležjima ilirskog helenizma. Činile su ga tri celine od kojih je središnja i najstarija bila tvrđava /”akropola”/ površine oko 7000 kvadratnih metara. Jedini je mogući prilaz gradu sa jugoistočne strane /zaravan Banje/ i njega štiti megalitski zid visok između 4.5 i 7.5 m, širok 4.2 – 6.0 m i dugačak 65 metara.
Grad Daorson je otkriven 1891. godine, ali nikada nije detaljno arheološki ispitan. Smešten na Gradini i Banji u selu Ošanići, Daorson obuhvata tri povezana dela čiji položaj uslovljava oblik terena : utvrđenje na brdu ili acropolis /centralni deo/, terase ispod utvrđenja /prema jugu i jugoistoku/ i stambeno-privredni deo /na istoku/. Utvrđenje na izvisenju je nastalo na mestu preistorijskog naselja koje je postojala bez prekida od ranog bronzanog doba /odnosno od 17. i 16. veka p.n.e. do 9. tj. 8. veka p.n.e./ Naselje Daorson je verovatno uništeno u 1. veku p.n.e,. o čemu svedoče naslage pepela pronađene u temeljima građevina.
*Neverovatno zvuči podatak da su Rimljani već 450. godine p.n.e. utemeljili standard gradnje puteva – najmanja širina bila je 2.45 metara na ravnim deonicama, a 4.9 metara u krivinama i većim gradovima. Izgradili su oko 400.000 km puteva. Ulaz u arheološki lokalitet Daorson se nalazi na vidikovcu, a do njega se automobilom dolazi uskim brdskim puteljkom iz Stoca, ili pešice strmim putićem iz Radimlje.
Grad Daorson je imao odlike grčkog naselja. Njegov visok kulturološki i civilizacijski stepen se ogleda u činjenici da je izrađivao svoj kovani novac i stvorio umetnicki ukrasen kompleks kopči i keramičkog posuđa, sto potvrđuju natpisi na pronađenim delovima i komadi kamenih ljudskih statua, visoki oko 2 metra. Pronađeni materijal potiče iz 2. do 4. veka p.n.e. i smešten je u Narodnom Muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Kiklopski zid Daorsona potiče iz perioda 4. veka p.n.e., kada su verovatno izgrađene i obe kule. Jedno od najznačajnijih otkrića Daorsona je šlem sa grčkim natpisom, koji je verovatno skraćenica ilirskog imena njegovog vlasnika, Pinnesa.
Naziv Daorson su dali arheolozi, po plemenu Daorsa, koje je naseljavalo ovo područje. Stoga moramo biti veoma oprezni u odrednici da to zapravo ne znaci da su ovo naselje izgradili pripadnici plemena Daorsa. Samo nam je poznato poreklo imena ovog nalazista, nista više.
Daorson se sastoji od tri dela : tvrđava na uzvišenju ili akropolj, terase ispod tvrđave na uzvišenju, – stambeno- privredni deo. Tvrđava na uzvišenju je najveci i najimpozantniji deo citavog kompleska Daorsona, koji se sastojao od kiklopskog zida /dugog oko 40 metara i sirokog oko 6 metara/, kao i dve takozvane kule koje su cinile kapiju prema tesama. Ova gradjevina /nazvana tvrdava/ se nalazi veoma blizu ostre litice visine oko 250 – 300 metara. Kiklopski zid izgleda nedovoljno obraden i ostecen na nekim delovima.
Terase su najzanimljive gradevine Daorsona. Na padinama ispod platoa je najmanje pet terasa. Sve terase su povezane medusobno kamenim stepenicama, podom i nosećim zidom i svaka terasa je ucvršćena velikim kamenim blokovima pravih oblika sa ravnim krajevima. Primećuje se mnogo tragova starinske obnove. Kamenje nosećeg zida je veoma veliko i ima dosta ostecenja, dok su stepenice bile izradene od manjeg ravnostranog kamenja, bez ostecenja. Na terasama se primećuje važna odlika : niži slojevi noseceg zida su od masivnih, precizno obrađenih kamenih blokova sa ozbiljnim ostećenjima, dok su gornji slojevi od malog i nepravilno obrađenog kamenja, bez vidljivog ostećenja. To znači da su donji slojevi nastali prvo, na koje su kasnije dodati novi /gornji/ slojevi. Ovde zapažamo anti-evolutivni princip u kome je vremenom tehnologija bila sve lošija i nesolidnija. Stoga pretpostavljamo da su prvi graditelji arheoloskog nalazišta Daorsona bili napredniji od njegovih kasnijih stanovnika. Teško je pretpostaviti smisao terasa jer one izgledaju kao velike stepenice koje vode od vrha platoa do prostrane ravnice kojom teče reka. Zid sa kapijom označava ulaz u ovu dolinu ili na plato… što samo možemo da pretpostavljamo.
Stambeno-privredni deo ima mnogo tragova različitih kultura, od drevnih Daorsa do Ilira /drevno slovensko pleme/, te objekata grckog i rimskog carstva. Otkriveno je desetak stambenih objekata sa pripadajućim malim dvorištima i prilaznim stepeništima koja su povezivala terase sa središnjim akropolskim prostorom. Od kraja 4. veka p.n.e. grčka kultura počinje helenizovati ilirsku kulturu. Na 15 hektara predakropolskog prostora naziru se temelji planski urbanizovanog naselja /zanatski, trgovački i stambeni delovi, trgovi, ulice i dve cisterne/ izrazito mediteranskog tipa, podignutom posle 3. veka p.n.e.
Daorson je izgrađen oko središnje tvrđave ili akropolja, ograđen kiklopskim zidovima od ogromnih kamenih blokova. Na akropolju su se nalazile sve značajne upravne, javne i verske građevine. Odbrambeni zid koji se prostirao od jugozapada prema severoistoku je bio dužine oko 65 metara, 4,2 metra širok i između 4,5 i 7,5 metara visok, sa kapijama i kulama sa obe strane. Pripadnici plemena Daorsa su koristili grčki jezik i pismo, a negovali su trgovačke odnose sa Grcima.
Ostaci brojnih vinskih amfora su pronađeni, među kojima su neki keramički delovi. Najvredniji pronalazak je bronzani šlem ukrašen nizom grčkih mitoloških figura, među kojima su Afrodita, Nika, Hehi, Dionisije, Muza, Pegazus. Natpis na njemu je sličan natpisima na šlemu pronađenom u Makedoniji. Ostaci granitnog kipa Kadmusa i Harmonije su takođe pronađeni. Ovaj komad sadrzi ilirski reljef sa trinaest zmija i pet pari krilatih orlova. Mala zgrada je obuhvatala kovačnicu novca. 39 različitih novčića je pronađeno u ovoj zgradi, većinom sa likom Kralja Baldaisa, koji je vladao posle 168. godine p.n.e. Devet novčića sadrži grčki natpis i prikaz čamca. Novac je imao ogroman značaj za pleme Daorsa, jer mu je, obezbeđivanjem privredne delatnosti, kao i kulturnih i trgovačkih veza sa drugim narodima, omogućavao nezavisnost.
Treba imati u vidu da ovaj lokalitet nije detaljno istražen, te se mogu pojaviti novi tragovi prošlosti. Daorson je pod zastitom UNESCO-a kao značajano istorijsko nalazište Bosne I Hercegovine. Zvanicni arheolozi su pripisali ovo preistorijsko kiklopsko nalaziste ilirskoj kulturi, jer poznaju jedinu tu kulturu koja je naseljavala ovo područje 500 godina p.n.e., buduci da odlike Daorsona govore o njihovom tehničkom razvoju i vrhunskoj starini.
