Ćustendil Bugarska

Ćustendil – nekadašnji Velbužd je grad u najzapadnijem delu Bugarskoj i glavni grad istoimene pokrajine, sa oko 50000 stanovnika. Pokrajina Custendil obuhvata naselja Ćustendil, Dupnica, Bobov dol, Sapareva banja, Rila, Kočerinovo, Nevestinovo, Boboševo i Trekljano. Ćustendil se nalazi u južnom delu Ćustendilske doline, u podnožju Osogovskih planina Bugarske, na obalama reke Banske, samo 27 km vazdušnom linijom od balkanske tromeđe – granice Bugarske i Makedonije, Bugarske i Srbije i granice Srbije sa Makedonijom. Region Ćustendila je poznat po uspešnom gajenju voća. Ćustendil je, sa više od 40 lekovitih izvora sa visokim stepenom sulfata, smeštenih na nadmorskoj visini od 500 metara – bugarski centar balneo terapije.

Drevni naziv današnjeg grada Ćustendila, tračkog porekla je bio Ulpia Pautalija – grad izvora. U tračko doba – tokom 4. i 5. veka pre nove ere razvilo naselje sa utvrđenjem oko toplih lekovitih izvora, kada je na ovom području izgrađeno mnoštvo kupatila. Tokom rimske vladavine je osnovano mnogo banjskih centara, među kojima je bila Ulpia Pautalija, u kojoj su svoje bolesti lečili rimski i vizantijski vladari Trajan, Septimus Sever, Maksimilijan i Justinijan. Rimljani su grad Ulpia Pautalija tokom 1. veka razvili u značajno utvrđenje i centar trgovine. Ime Velbužd potiče od ličnog imena “Velbudkoje” i javlja se od 11. veka.

Dejanovići ili Dragaši su bili srpska srednjovekovna vlastelinska porodica koja je u drugoj polovini 14. veka upravljala područjem oko tromeđe današnjih republika Srbije, Bugarske i Severne Makedonije. Njen rodonačelnik je bio sevastokrator Dejan, jedan od najuglednijih srpskih velikaša iz vremena Dušanovog carstva, koji je upravljao župama Žegligovo i Preševo i koji je bio oženjen rođenom sestrom cara Dušana /kralj 1331-1345, car 1346-1355/ Teodorom, ćerkom kralja Stefana Dečanskog /1322—1331/ iz njegovog drugog braka sa Marijom Paleolog, iz bočne linije vizantijske dinastije Paleologa, u monaštvu Evdokija. Tokom vladavine cara Uroša /1355-1371/ od koga je dobio titulu despota i posle smrti Jovana Olivera, Dejan Dragaš je proširio svoju upravu na oblasti oko Velbužda i Radomira. Posle njegove smrti ga nasleđuju sinovi, despot Jovan Dragaš i gospodin Konstantin Dragaš, koji su zajednički upravljali posedom koji su proširili tako da je obuhvatao široku oblast od Vranja i Preševa do Radomira i na jug do Štipa, Radovišta i Strumice. Posle Maričke bitke 1371. godine su postali vazali Osmanskog carstva, a posle Jovanove smrti 1377. ili 1378. godine, Konstantin nastavlja da upravlja svojim oblastima u sklopu Osmanskog carstva. On je svoju ćerku Jelenu iz prvog braka udao za vizantijskog cara Manojla II Paleologa 1391-1425 i iz tog braka potiču poslednji vizantijski carevi Jovan VIII /1425-1448/ i Konstantin XI /1449-1453/ i morejski despoti. Poslednji vizantijski car Konstantin XI, koji je junački poginuo prilikom pokušaja odbrane Carigrada od Osmanlija 1453. godine, bio je poznat pod prezimenom svoje majke Dragaš koje je nosio. Posle Konstantinove smrti u bici na Rovinama, 1395. godine, u kojoj je poginuo i njegov sused kraljevic Marko – Marko Mrnjavčević /1371-1395/, njegovim oblastima nastavlja da upravlja sin Jakub, koji je primio islam. Konstantin Dejanović Dragaš je opevan u srpskoj narodnoj epskoj poeziji kao druzbenik – prijatelj Marka Kraljevića pod imenom beg Kostadin. Pored toga, njegovo ime se očuvalo u današnjem nazivu Velbužda kojim je upravljao, a koji se danas zove Ćustendil što je izvedeno od turskog naziva Kjustendil, što znači Konstantinova banja.

Bitka kod Velbužba se dogodila 28. jula 1330. godine u blizini grada između srpske vojske koju je predvodio srpski kralj Stefan Dečanski i bugarske vojske koju je vodio car Mihajlo III Sišman. Bitka kod Velbužda ozvačava jedan od najvažnijih istorijskih događaja grada Ćustendila i Bugarske. Povod za bitku kod Velbužda je bio pokušaj srpskog kralja Stefana Dečanskog da spreči spajanje bugarske vojske sa vizantijskom, pod vođstvom cara Andronika III Paleologa i njihov zajednički napad na Srbiju, tj srpsku prevlast na Balkanu. Bugarska vojska je doživela teški poraz i car Mihajlo Šisman je poginuo u bitci. Čuvena istorijska crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjegcrkva Spasovica u Ćustendilu – Konstantinovoj banji – sedištu Konstantina Dragaša je bila zadužbina cara Stefana Dečanskog. Crkva Spasovica u Ćustendilu  je čuvala uspomenu na krvavu Bitku kod Velbužda iz 1330. godine, kao i sedište štaba cara Stefana Dečanskog odakle je posmatrao teški poraz bugarske vojske, kada je poginuo car Mihajlo Šišman. Crkvu Spasovicu su Bugari porušili do temelja posle poraza u Bitci na Bregalnici, 1913. godine.

Posle žestoke bitke kod Velbužda je grad bio pod srpskom vlašću, tokom perioda od 1330. do 1355. godine, a na bugarski presto je vraćena prva Šišmanova žena, Stefanova sestra Neda. 1355. godine je Velbužd i okolina priključen polunezavisnoj feudalnoj kneževini Velbužd, pod upravom Despota Dejana. Turci su osvojili Velbužd 1372. godine, od kada nosi ime Ćustendil – Konstantinova banja, po imenu tadašnjeg vladara Konstantina Dragaša. Po otomanskom osvajanju se ovde naseljava veliki broj Turaka iz Male Azije, zbog povoljne klime i prirodnih uslova lekovite vode. Ćustendil je bio deo sandžaka Sofije do 1878. godine, kada je oslobođen otomanske vlast. Novi stanovnici Ćustendila su izgradili 60 džamija. U drugoj polovini 18. veka se u ovo područje takođe naseljava i stanovništvo iz područja Bosilegrada i Kratova. Tokom 18. i 19. veka lokalno stanovništvo učestvuje u borbi za stvaranje nezavisne Bugarske crkve i političko oslobođenje. Otomanske snage tada uništavaju tvrđavu. U poslednjem periodu otomanske vladavine je Ćustendil bio najbogatiji i najveći sandžak Rumelije. Priva škola je otvorena 1820. godine i prva čitaonica 1869. godine. Ćustendil je oslobođen 29. januara 1878. godine, od kada započinje njegov značajan privredni razvoj. Najvažnije grane privrede su bile prerada drveta, rudarenje i poljoprivreda.

Tvrđava Hisarlaka se nalazi na uzvišenju istog imena, sa pogledom na grad, u južnom delu Ćustendila. Tvrđavu Hisarlaku su sagradili Rimljani krajem 4. veka i početkom 5. veka, od kada se pominje po slovenskom nazivu Velbužd. Tvrđava Hisarlaka je nekoliko puta obnavljana i proširivana tokom Prvog i Drugog Bugarskog Carstva i postala je glavni verski i administrativni centar. Tvrđava je branila Ćustendil tokom Prvog i Drugog bugarskog castva. Tvrđavu Hisarlaku su uništili otomanski turski osvajači u 15. veku. Tvrđava Hisarlaka se prostire na površini od oko 2000 m2 i ima oblik nepravilnog pravougaonika, dimenzija 117 x 175 metara, prateći oblik terena na kome se nalazi. Na tvrđavi se nalazi 14 okruglih, trouglastih i pravougaonih kula, dve kapije i pet armija. Debljina zidina Hisarlake varira od 1,6 do 3 metara, a visina zidina je oko 10 metara i kula 12 metara. Tvrđava Hisarlaka je građena od blokova kamena i učvršćena cementom od lomljenih cigala. Tvrđava Hisarlaka u Ćustendilu je proglašena spomenikom kulture od nacionalnog značaja.

Rimska kupatila drevnog grada Pautalije su izgrađena u 2. i 3 veku. Građevina rimskih kupatila u Ćustendilu ima pravougaonu osnovu, koja zauzima površinu od oko 3000 m2. 6 prostorija obuhvata površinu od oko 1000 m2. Sve prostorije rimskog kupatila imaju centralno grejanje i sistem stubova i tunela zasvođenih lukovima. Pod i zidovi prostorija Pautalije su obloženi mermernim pločama, profilisanim vencima i zidnim stubovima. U nekim prostorijama rimskog kupatila su pronađene polukružne niše i bazeni. Spoj različitih načina zidanja i arhitektonska rešenja čine rimska kupatila Pautalije jednim od najzanimljivijih spomenika rimskog doba u Bugarskoj. Rimska kupatila su jedan od simbola grada Ćustendila i spomenik od nacionalnog značaja.

Crkva Svetog Đorđa se nalazi u jugozapadnom delu Ćustendila, u kraju Koluša koji je bilo srednjovekovno naselje Kolasia. Ovo je jedna od najstarijih očuvanih crkava Ćustendila. Po nekim arhitektonskim odlikama i nedavno otkrivenim srednjovekovnim freskama, crkva Svetog Đorđa u Ćustendilu potiče iz 10-11. veka. Veruje se da se u Crkvi Svetog Đorđa nalazi grob bugarskog cara Mihajla Šišmana koji je ubijen u Bitci kod Velbužda, 1330. godine. U 19. veku su crkvu uništili Turci. Prema nalazima nekih istraživača, postoji mogućnost da su slikari iz Soluna izradili najstarije freske crkve Svetog Đorđa. Freske u zasvođenom delu crkve Svetog Đorđa su oslikali freskopisci iz škole Ivana Dospevskog iz Samokova. U periodu 1878-1880. je crkva Svetog Đorđa u Ćustendilu obnovljena i ponovo oslikana, te predstavlja jedinstvenu krstoobraznu zasvođenu svetinju metropolitan stila. Srednjovekovne freske crkve Svetog Đorđa u Ćustendilu predstavljaju jedinstven primer vizantijskog slikarstva u Bugarskoj. Freske iz perioda Bugarskog preporoda produbljuju i dopunjuju saznanja o umetnosti i crkvenom slikarstu Bugarske toga perioda i deo je spomenika kulture Bugarske od nacionalnog značaja.

Crkva Svetog Dimitrija se nalazi 4 km od malog sela Boboševa, oko 45 km jugoistočno od Ćustendila. To je mala, jednobrodna crkva, veličine 4,15 m x 2.66m visine 5,50 metara. Crkva Svetog Dimitrija ima polukružnu apsidu, 1,38 širine I 0,70 metara dubine. Na istočnoj strain prema levo od apside se nalazi polukužna niša (0,45 x 0,52 x 0,37 m) a na severnoj strain okrugla niša (0,20 x 0,20 x 0,25 m). Ulaz u crkvu je ka zapadu, visine 1,85 m I širine 1,25 metara. Svod ckrve je poluobličast. Priprata sa pet lučnih prozora je dodata 1864. godine sa ulazom prema severu. Pod centralnog dela crkve je pokriven kamenim pločama. Crkva je nazvana po Svetog Dimitriju – jednom od najvažnijih svetitelja Pravoslavlja iz 3. veka, poreklom iz Soluna. Unutrašnjost crkve Svetog Dimitrija je sva, osim priprate, prekrivena freskama, što je uobičajeno za crkve ovoga tipa i starine. U oslikavanju crkve Svetog Dimitrija je primenjeno nekoliko umetničkih stilova – figure su dinamične, karakter je osećajan i lica su jasno vidljiva. Senke su tamne, skladne i zasićene. Na svodu su naslikana tri medaljona – centralni predstavlja Hrista sa četiri anđela. Sa strane, u dva manja medaljona su prikazani proroci – Mojsej Bogovidac, Aron, Ezekiel i drugi. Ispod njih su prikazana dva reda scena – viši red obuhvata Velike praznike – rođenje, krštenje, raspeće I druge, a donji niz predstavlja Hristova stradanja. Na severnim i južnim zidovima se nalazi dodatni niz medaljona u kojima su prikazani sveti ratnici, tri čoveka pred užarenom peći I druge. U donjim delovima zidova su naslikane figure svetitelja u ljudskoj veličini. Na zapadnom zidu je prikaz Uspenja Bogorodice a ispod ove scene sa obe strane carskih vrata su Sveti Konstantin, Jelena i arhanđeo Mihajlo. Crkva je sagrađena posle 1481. godine, a oslikana freskama oko 1488. godine, što se vidi na natpisu na ulazu u centralni deo.

Ikone na ikonostasu crkve potiču iz 1729. godine i danas se čuvaju u kripti Katedrale Aleksandra Nevkog u Sofiji, a deo očuvanih rukopisa se nalazi u Istorijskom muzeju. Crkva Svetog Dimitrija je arhitektonsko-umetnički spomenik culture od nacionalnog značaja (DV, is.38/1972). Crkva je bila deo srednjovekovnog manastira Svetog Dimitrija, koji je osnovan u 10. veku, u obližnjem selu Skrino. Poznati bugarski svetitelj Sveti Jovan Rilski se ovde zamonašio. Manastir je uništen posle bugarsko-turskih ratova i propasti Drugog Bugarskog Carstva. Obnovljen je tokom osmanske vladavine Bajazida II (1481-1512) ali ne na originalnom položaju, već jugoistočno, u blizini sela Boboševa. Tokom narednih vekova je manastir Svetog Dimitrija bio značajni centar pismenosti bugarskog naroda. Posle oslobođenja, manastir Svetog Dimitrija je zapusteo, a o njemu se najpre starala Opština Boboševo, a kasnije lokalno sveštenstvo. Oko 1930. Godine je manastir Svetog Dimitrija obuhvatao zgrade, kuhinju, pekaru i pomoćne objekte. Tada je manastir posedovao značajne posete na istočnim padinama planine Ruen, koji su obuhvatali šume, livade, polja, voćnjake i vinograde. Danas je očuvana samo crkva, koja je pretrpela značajne obnove.

Ćustendil se nalazi u podnožju veličanstvenih Osogovskih planina, na obalama reke Banjske, 90 km jugozapadno od Sofije i 22 km od granice sa Makedonijom i Srbijom. Udaljenost između Custendila i Sofije iznosi 86 km. Grad Custendil je značajno raskršće puteva i transporta Sofija – Skopje i povezan sa linijom Sofija-Pernik-Gyueshevo. Kroz Custendil prolazi panevropski koridor 8 transporta – Vlora – Tirana – Skopje – Sofia – Burgas – Azija. Ski staze na planini Osogovo pružaju raznovrsne mogućnosti za napredne i vešte skijaše, zahvaljujući teškim i srednje-teškim stazama. Ski staza je duga 910 metara i široka 45 metara.

Druge turističke znamenitosti Ćustendila i okoline – Fatih Sultan Mehmed džamija iz 1531. godine, ostaci srednjovekovne tvrđave Granice, Manastir Svetog Luke, Kula Pirkova – arheološki lokalitet, Skakaviski vodopad /Skakavac/…

 

SHARE IT: