Crkva Svetog Spasa Prizren

Crkva Svetog Spasa u Prizrenu, posvećena Vaznesenju Gospodnjem je podignuta oko 1330. godine. Crkva Svetog Spasa nalazi se u jugozapadnom delu nekadasnjeg srpskog carskog grada Prizrena, najlepsem gradu Kosova i Metohije. Crkva Svetog Spasa je smeštena na maloj zaravni ispod gradske tvrđave Kaljaje, koja dominira nad gradom, odakle se pruza velicanstven pogled na Prizren, u delu koji je nekada bila srpska i cincarska sredina /Podkaljaja/, gde se danas vide samo tužni ostaci porušenih, zapaljenih, uništenih i napuštenih kuća i crkava.

Crkvu Svetog Spasa je podigao vlastelin Mladen Vladojević sa porodicom, koji ju je 1348. godine priložio obližnjoj zadužbini Cara Dušana, manastiru Svetih Arhangela u kanjonu Prizrenske Bistrice. Crkva Svetog Spasa u Prizrenu ima osnovu sažetog upisanog krsta sa trostranom oltarskom apsidom i pripratom, dok se nad njom uzdiže osmostrano kube. Sa spoljašnje strane je bogato ukrašena plastičnim keramičkim ukrasima i dekorativnim smenjivanjem sige i opeke, kakvo se može videti na Crkvi Bogorodice Ljeviške. Tokom turske okupacije, crkva Svetog Spasa je zapustela i korišćena je jedno vreme kao štala, usled čega je pretrpela znatna oštećenja. Od sredine 18. veka prizrenski Cincari poreklom iz Moskopoja, preuzeli su upravu nad crkvom. Oni su 1836. godine započeli veliku obnovu i proširenje crkve Svetog Spasa, koje je trebalo da poprimi oblik trobrodne bazilike. Ova obnova crkve Svetog Spasa nikada nije završena, tako da se danas oko prvobitne srednjovekovne crkvice nalaze visoki zidovi bez krova. Podignuta je nova oltarska sedmostrana apsida, a prvobitna srednjovekovna crkvica je postala deo severnog broda.

Najstariji sloj fresaka crkve Svetog Spasa u Prizrenu potice iz perioda oko 1335. godine i nalazi se u oltarskom delu. Njihov autor je pripadao istoj radionici koja je freskopisala i Crkvu Svetog Nikole, koju je u isto doba podigao vlastelin Dragoslav Tutić. Nakon toga, prizrenski majstori su u vizantijskom stilu, do 1348. godine oslikali preostali deo crkve Svetog Spasa u Prizrenu. Završnu fazu u oslikavanju crkve Svetog Spasa u Prizrenu predstavljaju freske Hrista i Bogorodice Paraklise, naslikane u priprati. Crkva Svetog Spasa Prizren je sredinom 19. veka stradala u požaru, kada su freske teško oštećene i znatno promenile boje. U prvoj polovini 19. veka je započelo proširenje crkve Svetog spasa, koja je trebalo da poprimi oblik trobrodne bazilike. Podignuta je nova oltarska sedmostrana apsida, a prvobitna crkvica je postala deo severnog broda. Međutim, ovo proširenje crkve Svetog spasa nikada nije završeno, tako da se danas oko prvobitne crkvice nalaze visoki zidovi bez krova. Konzervatorski radovi na arhitekturi crkve Svetog Spasa i njenom živopisu obavljeni su u periodu od 1953. do 1963. godine. Republika Srbija je 1990. godine Crkvu Svetog Spasa u Prizrenu uvrstila među spomenike kulture od izuzetnog značaja, zajedno sa drugim prizrenskim crkvama.

Albanski ekstremisti su crkvu Svetog Spasa u Prizrenu zapalili i teško oštetili freske tokom martovskih nemira i pogroma 2004. godine, od kada se ispred same crkve, ograđene bodljikavom žicom, nalazi nemački KFOR-a. Posledice etničkog čišćenja na Kosovu i Metohiji su najvidljive u gradovima i sredinama u kojima žive preostali Srbi, koji se mogu nabrojati na prste jedne ruke. Ovo je takođe istina u Prizrenu, drevnom carskom gradu cara Dušana, koji je nekada bio ponosan na svoj višeetnički život Albanaca, Turaka, Srba, Goranaca i Hrvata.

Krajem aprila 2014. godine su uspešno privedeni kraju radovi na obnovi platoa ispred Crkve Svetog Spasa u prizrenskoj Podkaljaji. Akciju koju je pokrenulo i uspešno završilo Udruženje Sveti Spas, uz blagoslov Vladike Teodosija, ne bi bilo moguće izvesti bez velikog angažovanja i pomoći paroha prizrenskog Slobodana Đorića, Udruženja Sveti Spas, na čelu sa gospodinom Zlatkom Mavrićem, Danskog Saveta za izbeglice, koji je obezbedio najveći deo sredstava i Zavoda za zaštitu spomenika Kosova i Metohije. Trinaest godina posle pogroma 2004. godine, kada je crkva Svetog Spasa u Prizrenu zapaljena i uništena, Društvo prijatelja manastira Svetih arhangela kod Prizrena, zajedno sa Crkvenom opštinom prizrenskom, uspelo je da izradi i postavi krst na ovoj srpskoj svetinji iz 14. veka.

Crkva Svete nedelje Prizren

Crkva Svete Nedelje, Vavedenja Bogorodičinog u Prizrenu je zadužbina mladog kralja Marka Mrnjavčevića iz 1371. godine. Ostaci crkve Svete nedelje se nalaze u podgrađu Prizrenske tvrđave Kaljaje, oko 200 metara jugoistočno od crkve Svetog Spasa. Ostaci Bogorodičine crkve u Prizrenu su otkriveni 1966. godine ispod novije oronule crkvice Svete nedelje.

Stručno ispitani i konzervirani temelji Bogorodičine crkve u Prizrenu su dokazali da je bila građena po uzoru na već postojeće starije vrastelinske crkve u Prizrenu: crkvu Svetog spasa, zadužbinu Mladena Vladojevića i crkvu Svetog Nikole koju je 1332. godine podigao Nikola Dragoslav Tutić sa ženom Belom. Crkva Svete nedelje ima osnovu sasvim sažetog upisanog krsta, a od crkve Svetog spasa i crkve Svetog Nikole-Tutića se razlikovala po tome što je imala pripratu i u potkupolnom prostoru pilastere na kojima je počivalo kube, a ne konzole kao kod ovih dveju crkava. U ruševinama crkve Svete nedelje su pronađeni ostaci neraspadnute kalote kubeta, koja je bila prečnika 3 metra, na šta ukazuju i ostaci pilastara raspoređenih u kvadratu, čije su strane duge tri metra.

Fasade crkve Svete nedelje su bile ukrašene keramoplastičkim nizovima i naizmeničnim ređanjem kamenih tesanika i opeke. Kako su gornji delovi crkve porušeni, ne zna se da li je imala arhivolte izbačene na konzolama. Kube je spolja bilo osmostrano sa polukružnim kolonetama na uglovima, što potvrđuju pronađene opeke tok oblika. U Crkvi Svete nedelje je pronađeno oko desetak kvadratnih metara ostataka fresaka iz 14.veka… Međutim, ona je daleko značajnija za srpsku srednjovekovnu istoriografiju po natpisima koji su u njoj pronađeni. Posebno su značajni natpis mladog kralja Marka Kraljevića – Marka iz narodnih pesama, na portalu priprate i natpis Marine Struje na nadgrobnoj ploči u podu crkve. Oba natpisa su iz 1371. godine. Na nadvratniku dugom 149 cm sa portala čiji su svi delovi očuvani i bili povaljeni kao klupe u priprati, očuvan je bravurozno uklesan natpis iz koga se vidi da je crkvu “Prečistije naše vladičice Bogorodice, Vhoda jeje sazda se i popisa” /oslika/ “povelenijem i s otkupom gospodina mladago kralja Marka leta 1371”.,tj pre Maričke bitke u kojoj je poginuo kraljevicev otac, kralj Vukašin. Natpis je ujedno jedan od najlepših primeraka srpske srednjevekovne epigrafike. On potvrđuje postojanje institucije savladara tj “mladog kralja”, a ne samo budućeg prestolonaslednika još za života vladara, pa je pored svojih jezičkih i epigrafskih kvaliteta, dragocen i istriografski dokumenat. Da je natpis mladog kralja Marka zaista pripadao ovoj crkvi utvrđeno je posle naknadnih iskopavanja priprate crkve. Time je nepobitno otklonjena sumnja da je, s obzirom na razmere nadvratnika sa natpisom i razmera očuvanih delova ulaznih vrata u naos crkve koja su bila uža za 17cm, on možda bio ovde od nekuda donesen tokom kasnijih vekova da bi se sačuvao od uništenja. Međutim, iskopavanjem pronađeni temelji portala priprate su istovetni sa dimenzijama očuvanih pragova dovratnika i nadvratnika, što jasno ukazuje da je natpis bio na portalu priprate, a ne hrama.

Ništa manje nije značajan ni natpis sa nadgrobne ploče monahinje Marine, kako po svojim grafičkim kvalitetima, tako i po činjenici da se u njemu prvi put sreće jedno lepo staro žensko narodno i slovensko ime Struja. Lepo rezanim i tankim slovima, skladno raspoređenim u pet redova, stoji da se “2. maja 1371. godine prestavila raba božija Marina a mirskim – narodnim zovom Struja svrsnica – supruga nepoznatog čelnika Manka”, i završava poetskim slogom “iže – vi koji pročitaet recite mi večna pamet”.

Tokom Martovskog pogroma nad Srbima, 2004. godine, crkvica Svete nedelje je nažalost spaljena i porušena skoro do temelja, kao što su stradale Crkva Bogorodice Ljeviške i druge srpske crkve u Prizrenu. Tada su u požaru stradale freske u unutrašnjosti crkve Svete nedelje, uništena su ulazna vrata i skinut je olovni krov. Narednih godina su na crkvi Svete nedelje u Prizrenu obavljeni sveobuhvatni radovi da bi se svetinja vratila u originalno stanje, koje danas ponovo krasi Potkaljaju – deo Prizrena ispod tvrđave Kaljaje, u prošlosti većinski naseljen Srbima.