Crkva Svetog Ahilija Arilje

Ariljska crkva posvećena je episkopu Ahiliju iz Larise (Grčka), vatrenom borcu protiv ariljanske jeresi, idolatrijskog paganstva i učesniku prvog Vaseljenskog sabora u Nikeji 325. godine. Gospod ga je proslavio pobedom nad arijanizmom, učinivši čudo da na Ahilijevo ispovedanje istine poteče voda iz kamena. Ahilije je umro 330. godine i sahranjen je u Larisi. Njegove svete mošti su, medutim, po makedonskom osvajanju Tesalije, premeštene u hram na jezeru Prespa, u danasnjoj Makedoniji, koje je po svecu dobilo ime. Izbegli sveštenici prenose njegove mošti u Arilje. Hram Svetog Ahilija tesno je vezan za svetorodnu dinastiju Nemanjića, prvog srpskog arhiepiskopa Svetog Savu i zlosrećnog kralja Dragutina. Svojom nestvarnom belinom i vitkošću, crkva Svetog Ailija i danas dominira jezgrom zapadnosrpske varošice Arilje, kao svetionik vere Hristove. U neposrednoj blizini hrama je broznani spomenik malini, koji potvrduje ariljsko područje kao jedinstveno pogodno za uzgoj maline, od koje stanovnici čitavog kraja i zlatiborskog okruga veoma dobro žive.

Prema svojim arhitektonskim svojstvima, crkva Svetog Ahilija pripada Raškoj stilskoj grupi koja je obeležila XIII vek, koherentnim spojem Romaničke obrade spoljašnosti i Vizantijskog prostornog koncepta. Slikanje fasada crkve Svetog Ahilija u stilu vizantijskog ćelijastog sloga, tehnike zidanja naizmeničnim redovima kamena i opeke, na romanički obrađenim zidovima, čini crkvu Svetog Ahilija u Arilju jedinstvenom građevinom XIII veka na ukupnom području vizantijskog sveta. Pored arhitektonskih vrednosti i istorijskog značaja, crkva Svetog Ahilija se ističe kao galerija dragocenih fresaka. Najzanimljiviji deo fresko-ansamla čine portreti vladara iz lože Nemanjića, njihovih srodnika i svih arhiepiskopa od osnivanja nezavisne Srpske crkve. Najveću pažnju privlače portreti na južnom delu unutrašnje priprate, stojeće figure ktitora kralja Dragutina s modelom crkve u rukama i freska iznad mirotočivog groba Dragutinovog mlađeg sina Urošica, koji je umro mlad i sahranjen kao monah Stefan, te proglašen svecem. Kao nedvosmisleni dokument kraljeve ktitorske aktivnosti i ilustracija medusobnog uvažavanja (u vreme oslikavanja crkve braća su živela u slozi), jedan od najlepših idealizovanih portreta je portret vladarske braće Milutina i Dragutina Nemanjića u pratnji žene, ugarske princeze Kateline. Po prvi put u istoriji srpskog freskoslikarstva pojavljuje se jedno novo ikonografsko rešenje. Do tada je bilo uobičajeno da na ktitorskim predstavama Bogorodica ili svetitelj zaštitnik privode ktitora Hristu na prestolu, pognute glave sa modelom hrama u rukama. Ovde je Sin Gospodnji naslikan smanjen u medaljonu između glava uspravljenih, frontalno okrenutih kraljeva Dragutina i Milutina, koje blagosilja podignutim rukama. Predstave ova tri lika zauzimaju posebno mesto u razvoju srpskog srednjovekovnog portreta. Freska Svetog Arhangela Gavrila, nazvana Plavi Anđeo, otmenog svetog lika u blistavoj, jednostavnoj tunici, inkarnacija je ideje Gospodnjeg poverenika nestvarne lepote i veličanstvene plemenitosti. Sigurno postavljena figura Arhangela, jasno izraženog karaktera sa snažnom muskulaturom i bogatom odorom ratnika, izuzetne je likovne vrednosti. Ova freska se svrstava u najuži krug remek dela starog srpskog slikarstva. Istorijski značaj imaju i portreti Dragutinovih sinova – Vladislava i Urošica, a predstave srpskih arhiepiskopa i pripadnika Nemanjićke loze, kao i portreti moravičkih episkopa i mitropolita, koji čine jednu od najznačajnijih skupina zidnih slika preko kojih se prepoznaju zanimljivi likovi srpske prošlosti. Autori ariljskih fresaka nisu poznati po imenu, ali se zna da su poreklom iz Soluna. U stilskom i ikonografskom pogledu ovaj živopis je delo koje najavljuje prekretnicu u razvoju srpskog zidnog slikarstva. On je vesnik novog stila, kojim će dvorska slikarska radionica kralja Milutina obeležiti slikarsku umetnost Srbije prvih decenija XIV veka. U Ariljskom hramu je sahranjen Dragutinov mlađi sin, princ Urošic. Ova činjenica ukazuje na značaj hrama za samog kralja i mogućnost da se neki od dvorova nalazio u blizini Arilja. Ono što ariljski hram nedvosmisleno izdvaja od ostalih zadužbina Nemanjića izgrađenih u ovoj epohi je pored njegove svojevrsne visine i nedostatak kule zvonika nad spoljnom pripratom što je karakteristika svih episkopskih sedišta, ulaz na južnoj strani umesto uobičajenog na zapadnoj. Za razliku od ostalih crkvi Nemanjića građenih u XII i XIII veku, koje nisu bile katedralni hramovi namenjni velikom broju vernika, crkva u Arilju je imala tu namenu, sazidana je na uzvišenju sa kog je bila vidljiva iz daleka. U doba Cara Dušana, Moravička episkopija podignuta je u rang mitropolije, po proglašenju Srpske Patrijaršije 1346. godine. Mitropolija u Arilju i manastirsko bratstvo podelili su sudbinu svog naroda i države u strašnom naletu Osmanlija vođenih Mehmedom II Osvajačem Carigrada. Morala su da prođu skoro dva veka da bi tek krajem četrdesetih godina XVII veka ponovo oživela mitropolija u Moravici. Ariljska zvona oglasiće se ponovo tek 1833. godine. Ali ovog puta ne sa mitropolije već sa parohijske crkve. Izgled i položaj hrama i danas posmatraču, gledao on iz ma kog pravca, izaziva osećaj divljenja, ushićenja i neponovljivosti. Crkva Sv. Ahilija proglašena je za spomenik kulture od izuzetnog značaja.