Crkva Svete Trojice Gornji Matejevac

Iznad sela Gornji Matejevac, na brdu zvanom Metoh, kao nemi svedog proslošti grada Niša, nalazi se hram Svete Trojice Rusalije – najlepša drevna građevina Niša i Ponišavlja, najstarija i najzagonetnija crkva jugoistčne Srbije. Sagrađena je po nalogu nekog lokalnog dostojanstvenika verovatno u prvoj polovini 11. veka, u vreme obnove vizantijske vlasti na ovim prostorima, tokom vladavine vizantijskog cara Manojla I Komnina (1143.-1180.), posle pada Bugarskog carstva. Obnovljena je za vreme vladavine despota Stevana Lazarevića, početkom 15. veka. Crkva Svete Trojice samuje napuštena na zelenilu pašnjaka, izdignuta iznad prostrane doline, te na prvi pogled deluje nadrealno. Stara “matevačka” crkva poznata je među stanovništvom kao “latinska crkva”, a zovu je i “golema crkva”, ili, kako beleže prvi istraživači, Sveta Bogorodica Rusalijska ili Trojica Rusalijska. Atribut “Rusalija” u oba naziva upućuje na izuzetnu starost ove crkve. Po svoj prilici je bila posvećena Svetoj Bogorodici, kojoj je dodat naziv Rusalija, ovog puta kao jedan od tri poznata niža ženska kulta kod starih Srba. Još uvek prisutan naziv “Latinska” u njenom imenu, daleko je sećanje na dubrovačke trgovce, za lokalno stanovništvo Latine, koji su ovu crkvu koristili u 16. veku.

Crkva Svete Trojice u Gornjem Matejevcu je jednobrodna građevina u obliku sažetog izduženog upisanog krsta, sa kupolom i fasadom od opeke i kamena. Na njenu zapadnu stranu prislanja se kasnije dozidana priprata i zauzima nešto manju površinu od naosa. Od priprate su otkriveni i danas jedino vidljivi ostaci temelja. Na istoku je polukružna oltarska apsida, zasvedena polukalotom, koja zahvata celu širinu naosa i niža je od istočnog traveja. Unutrašnjost hrama Svete Trojice razdeljena je pilastrima na tri pravougaona traveja nejednake veličine. Naspramni pilastri međusobno su povezani lukovima, na kojima iznad središnjeg traveja počiva kube. Kube je spolja osmostrano, sa četiri prozora. Istočni i zapadni travej iste su visine i zasvedeni poluobličastim svodovima, oslonjenim na bočne prislonjenje lukove. Spoljna obrada fasada crkve Svete Trojice sastoji se u primeni vizantijskih motiva u keramoplastičnoj dekoraciji. Zidana je naizmeničnom upotrebom kamena i opeke, čije su polihromne fasadne površine oživljene keramoplastičnim ukrasima i slepim arkadama, koje oslikavaju unutrašnji sklop građevine. Raščlanjivanje apside vencem “na zub” poređanih opeka, “ćelijast” sistem zidanja, kao i uzidana rimska nadgrobna stela, daju posebne čari ovoj skladnoj i ljupkoj građevini. Arhitektonski oblici i znalački graditeljski postupak obezbedili su matejevačkoj crkvi zapaženo mesto u istoriji vizantijske arhitekture. Svojim prisustvom na ovim prostorima Crkva Svete Trojice je bila u vidokrugu graditelja, čija će delatnost proslaviti kasnije srpsko graditeljstvo.

Minulim putnicima na carigradskom drumu je Crkva Svete Trojice služila kao orijentir da su blizu sigurnog konačišta. Naš prvi istražitelj starina, Mihajlo Valtrović, u XIX veku izveštava Srpsko učeno društvo o dragocenom spomeniku koji “predstavlja strogo izveden vizantijski stroj”. Crkva Svete Trojice je jednostavna jednobrodna građevina sa kupolom i polukružnom apsidom. Vešto postavljena na visu, crkva izgleda veća nego što to u stvari jeste. Njena istorija je obavijena velom tame, hiljadugodišnjim ćutanjem hroničara i to je možda razlog zašto se niko nije usudio da je ozbiljnije naučno istraži. Podignuta je verovatno u prvoj polovini 11. veka, u vreme povratka vizantijske vlasti u ove krajeve, nakon propasti bugarskog carstva. Posle povlačenja Vizantije, izgleda da je crkva napuštena, Srbi je ne prihvataju i tada prvi put biva prepuštena zubu vremena.

Arheološka ispitivanja pokazuju da je crkva Svete Trojice u Matejevcu obnovljena početkom 15. veka, veruje se da je hram uredio i verovatno posvetio Bogorodici despot Stefan Lazarević, koji je od vizantinskog cara dobio priznanje i vladarsku titulu. Ako je to tako, onda je njen drugi život trajao dvadesetak godina. Posle propasti srpske despotovine, čitava dva veka nema Crkve Svete Trojice ni u jednom od, pedantno vođenih, turskih popisa.
Njen treći vaskrs nastaje sa osnivanjem dubrovačke kolonije u Nišu, sredinom 16. veka, kada je primorci obnavljaju za svoje obrede. Tada oko crkve Svete Trojice nastaje i groblje o čemu svedoče i neki zapisi putopisaca, izveštaji iz dubrovačkog arhiva o nekim viđenijim diplomatama i trgovcima kojima se dogodila nesreća ili su usput naprasno preminuli i tu sahranjeni. Crkva i groblje su korišćeni nešto više od jednog veka, potom je hram ponovo napušten. Kao sećanje na Dubrovčane-katolike, ostao je narodski naziv Latinska crkva. Vek kasnije, u Nišu i okolini nije bilo nijedne hrišćanske crkve, ili su bile spaljene i porušene ili pretvorene u džamije, konjušnice i kasarne. Ipak, verski život nije prestao, sudeći po crkvenim hronikama, postojalo je nekoliko skrivenih i zakamufliranih crkvica. Pretpostavlja se da je crkva Svete Trojice na matejevačkom brdu tada tajno obnovljena i posvecena Svetom trojstvu, a kako je bila najveća – prozvana je “Golema”. Ne zna se pouzdano koliko je dugo služila, ali kada je 1838. izgrađena nova crkva u centru Gornjeg Matejevca, Bogorodica Rusalijska, Latinska, Golema ili Trojička crkva gubi definitvno na značaju. Okolina hrama oživi samo u junu, na Svete trojice. Do skora, na bočnom zidu crkve je bila spomen tabla sa obavestenjem da je “U ovoj kuci (?!) osnovan…partizanski odred”. Ta tabla na Latinskoj crkvi stajala je tri decenije i najzad je skinuta, postavljena je na posebno postolje.
Kada se ugleda iz daleka, hram Svete Trojice u Gornjem Matejevcu gotovo da doziva, magnetski privlači, začarani gledate da ga ne izgubite iz vida, da vam tek tako magija ne nestane. Iz sela se do njega mora ići peške, ko ne izgubi dah od penjanja, izgubiće ga od veličanstvenog pogleda koji se pruža na sve strane. U periodu od 1968. do 1974. godine su na crkvi Svete Trojice u Gornjem Matejevcu obavljeni konzervatorski i restauratorski radovi, tokom kojih joj je vraćen izvorni oblik, rekonstruisan na osnovu njenih ostataka i arheoloških istraživanja.

Šta je Rusalija?

Atribut Rusalija koji hram Svete Trojice nosi upućuje na izuzetnu starost ove crkve. Ovoj reči se pripisuje strano, neslovensko poreklo. Dolazi od latinske reči rosaria, rosalia, pascarosata, pascha rosarum. Svetkovanje Rozalija, praznika ruža, iz antičkog Rima prenelo se na balkanske hrišćanske narode. Ovu pagansku svetkovinu hrišćani nastavljaju da praznuju, poistovećujući je sa hrišćanskim praznikom Duhova (Sv. Trojica), koji se slavi istih dana. Rusalija dakle nije paganski naziv već onačave Duhove, ili ružični Uskrs, hrišćanski praznik.

Duhovi su hrišćanska proslava silaska Duha Svetoga na apostole u Jerusalimu, 50 dana nakon Hristovog Uskrsnuća. Odatle i izraz Proslava Pedesetnice, Pentekoste itd. Slavi se i kao dan “rođenja Crkve” budući da Dela Apostolska donose da su apostoli puni Duha Svetoga govorili tako da su ih mogli razumeti ljudi svih naroda i jezika, a mnoštvo se “dalo krstiti te su primili Duha Svetoga”. Inače to je i jasno otvaranje spasonosnog poslanja Crkve prema svima a ne samo prema Jevrejima. Ovaj dan je i praznik sv. Trojice, Boga Oca, Boga Sina i Boga Duha Svetog . “Duhovi” je doslovce preuzeto iz staroslavenskog, gdje je to genitiv jednine, a zapravo se odnosi na Duha Svetog koji je jedan, a ne na više duhova kako se to odomaćilo u imenu koje ovaj praznik danas nosi.

Ipak, ovaj praznik se, kao i mnogi drugi hrišćanski praznici pomešao sa neznabožačkim običajima i verovanjima u Rusalke.

Ko su rusalke?

Rusalke su postale personifikacija Rusalija. Narodna etimologija (ruslo, potok, tok vode) ih dovodi naročito u vezu sa vodama. Postoji narodno verovanje da su rusalke nastale od utopljenih djevojaka. Po predanju, večito su mlade i lepe, sa dugim raspletenim riđim kosama spuštenim niz leđa. Ako bi neko čuo pesmu rusalki, ili ako bi ih kako ugledao pri igri, namah bi onemeo. Rusalke takođe i primamljuju i dave ljude, kojima nisu baš naklonjene. Najjače sredstvo protiv rusalki je pelin, a koristan je i bijeli luk. Njihovo je ime očevidno zamenilo ime vila. Kao i vile one žive po vodi, poljima i šumama. Narod ih se boji, osobito nedelje posle Duhova. U nekim predelima njihov se kultus vezuje za kultus mrtvih. Veruje se, da su to duše devojaka umrlih pre venčanja.

“Manastir Svetog Jovana nalazi se severno od sela Gornji Matejevac kod Niša. Manastirski kompleks čine crkva posvećena Svetom Jovanu i konak većih razmera novijeg datuma. Turski popis iz 1498. godine otkriva njeno postojanje, ali je manastir nenaseljen. Pust je i 1516. i 1564. godine. Tri decenije docnije, iz zapisa na margini knjige koja je dospela u crkvu sela Sviica kod Kostajnice – Banija u Hrvatskoj, saznajemo da je u vreme episkopa niškog, Geogrija, te 1597. godine, u ovom manastiru napisan plaltir. Prisustvo episkova je bila dobra prilika da se crkva obnovi i živopiše, nekako s kraja 16. ili u prvoj polovini 17. veka, o čemu svedoči otkrivena predstava  Imago pietatis u niši proskomidije. To je vreme velike obnove crkve. Manastirska crkva Svetog Jovana sagrađena je „od tvrdog materijala i u vizantijskom stilu“, jedog trenutka je pretvorena u ruševine. Veliku obnovu doživela je početkom 17. veka. Tada je naos prekriven poluobličastim svodom, oslonjen na prethodno obrađene masivne pilastre koji su nekada držali kupolu. To je vreme kada je dograđena i priprata. Ponovo je obnovljana i popravljana 183.5 godine, za vreme episkopa niške eparhije, mitropolita Kalinika, kada je, po onovremenom običaju, oblikovana zapadna fasada priprate, nalik onoj sa obližnje srednjovizantijske Latinske crkve. Oslikana je 1869. godine, preko starije fresko dekoracije iz prve polovine 17. veka.” Izvor: Miša Rakocija – “Crkva Svetog Jovana iznad Gornjeg Matejevca i njena arhaična trikonhalna osnova”