Crkva Bogorodice Ljeviške Prizren
Crkva Bogorodica Ljeviška u Prizrenu je katedralna crkva posvećena Uspenju Bogorodice. Prizren je jedno vreme bio prestonica srpske države i omiljeni “carski” grad Dinastije Nemanjić. Najstariji temelji hrama trobrodne bazilike Bogorodice Ljeviške datiraju iz ranohrišćanskog perioda /9. – 11. vek/, na kojima je 1306. – 1307. godine Kralj Milutin izgradio svoju zadužbinu izuzetne arhitektonske lepote i priložio mnoga imanja i druge prihode. Posle proglašenja Srpske patrijaršije 1346. godine, crkva Bogorodice Ljeviške je podignuta na rang mitropolije. Glavni brod hrama Crkve Bogorodiske Ljeviške je pretvoren u petokupolnu celinu sa osnovom upisanog krsta, a bočni brodovi su prevoreni u ambulatorijum. Ovo je bilo arhitektonsko delo bez premca u vizantijskoj arhitekturi početkom 14. veka.
Osnova Crkve Bogorodice Ljeviške je u vidu upisanog krsta sa pet kupola, a oko nje je sa tri strane široki brod. Umesto trema, sagrađen je dvospratni egzonarteks /spoljna priprata/ sa zvonikom. Od stare vizantijske bazilike preuzeti su bočni zidovi. Središnja kupola leži na četiri stuba, dok su male kupole postavljene dijagonalno. Crkva Bogorodice Ljeviške je sagrađena naizmeničnom kombinacijom žute sige, crvene opeke i beličastog maltera, te svojim bojama upotpunjuju bogati život majstorski komponovanih oblika. Spoljni izgled Crkve Bogorodice Ljeviške je oživljen dvostrukim i trostrukim prozorima i nišama. Obnovom Crkve Bogorodice Ljeviške su upravljali prizrenski episkopi Damjan i Sava, a radove izvodili protomajstori Nikola /arhitektura/ i Astrapa /živopis/. O tome se zna po natpisu u spoljnoj priprati centralne apside otkrivenom 1951. godine, tokom temeljne konzervacije i restauracije arhitekture i živopisa. Pred graditelje je bio postavljen složen zadatak : na osnovi stare bazilike trebalo je podići građevinu koja ističe graditeljske ideale novog vremena – centralni plan, složen sistem svodova i višekupolnu artikulaciju najviših zona. U tom spajanju koncepcija došlo je do deformacije plana, jer dva reda novih stubova stvaraju utisak bazilike unutar građevine. Prostor ispred apside Bogorodice Ljeviške je izdužen i prekriven plitkom slepom kalotom. Središnji prostor crkve Bogorodice Ljeviške natkriljen je velikom kupolom na dosta visokom tamburu, a u uglovima su postavljena još četiri mala kubeta. Zbog raznih nivoa kupola, kao i snažno istaknutih kalkana, hram Bogorodice Ljeviške spolja deluje veoma živopisno. Sa zapadne strane crkve Bogorodice Ljeviške sagradjena je otvorena spoljašnja priprata sa kapelama na spratu. Izmedju njih se izdiže lak i vitak zvonik. Crkva Bogorice Ljeviške je bila jedan od najznačajnijih spomenika kosmopolitske kulture uspostavljene u srednjovekovnom gradu Prizrenu. Tokom njene desetovekovne hriscanske istorije, Crkva Bogorodice Ljeviške je bila simbol opstanka pravoslavlja, kao i najdragoceniji spomenik vizantijske arhitekture i umetnosti, čija kulturna i umetnička vrednost prevazilazi nacionalne granice. Najstarije sačuvane freske u crkvi Bogorodice Ljeviške potiču iz treće decenije 13. veka. To su prikazi svadbe u Kani, iscelenje slepog i Sveti Teotokos /Bogorodica/ sa Hristom čuvarem, koji se sada nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu i ostvarili su slikanu celinu u najčistijem klasicističkom stilu renesanse Paleologa. Preostale freske Crkve Bogorodice Ljeviške su delo majstora Mihaila Astrape i njegovih pomoćnika, naslikane između 1307. i 1313. godine. Među njima su ciklusi velikih praznika, Hristovih muka, čuda i parabola, kao i portreti svetaca i srpskih istorijskih ličnosti u unutrašnjoj priprati /ktitorski likovi kralja Milutina, Stefana Nemanje, Svetog Save, te verovatno Stefana Dečanskog, tadašnjeg prestolonaslednika/. U centralnoj kupoli Bogorodice Ljeviške je naslikan Hristos Pantokrator, a u bočnim kupolama drugi Hristovi vidovi (Emanuil, Hristos u svojim godinama, Starac dana i Jerej). U tamburu Bogorodice Ljeviške su prikazani proroci, u pandantifima jevanđelisti sa personifikacijama božje mudrosti. U oltarskoj apsidi se nalazi monumentalana predstava Bogorodice Orante i ispod nje, Poklonjenje Agnecu. U višim zonama naosa i bočnih brodova Bogorodice Ljeviške sačuvani su delovi ciklusa Velikih praznika, Čuda, Parabola i Muka Hristovih, kao i Vaseljenski crkveni sabori. U donjoj zoni Bogorodice Ljeviške su stojeće figure svetih ratnika, svetih lekara, mučenika, pustinožitelja i svetih žena. U jugoistočnoj kapeli je ciklus posvećen Svetom Nikoli. Iako je veliki deo ovih fresaka uništen, moze se rekonstruisati prvobitan raspored pojedinačnih figura, scena i ciklusa, što potvrdjuje da je slikarstvo crkve Bogorodice Ljeviške prvi put u Srbiji izrazilo nova teorijska shvatanja, kako u pogledu rasporeda, izbora tema i teološkoj interpretaciji, tako i u većem otvaranju slikarstva prema neposrednim impulsima života. Od Turaka je Crkva Bogorodice Ljeviške prvi put postradala 1455. godine, kada su joj oduzeta sva imanja. Posle Druge seobe Srba pod arhiepiskopom Arsenijem IV Šakabentom, crkva Bogorodice Ljeviške je potpuno zapustela. Turci su joj dozidali minare i pregradili je iznutra, pretvorivši je tako u džamiju. Spolja i iznutra su je premalterisali i okrečili, obijajući freske čekicem, da bi novi sloj maltera lakše prionuo. Bogorodica Ljeviška je ponovo postala hrišćanski hram nakon oslobodjenja Prizrena od turske vlasti 1912. godine, a minare je ukonjeno 1923. godine.
Učeni istočnjak, prolazeći kroz Prizren posle osvajanja Carigrada polovinom 15. veka, bio je ushićen lepotom Bogorodice Ljeviške. Ostavio je zapis na tremu ove svetinje: “Zenica oka moga tebi je gnezdo. Počasti nas ulaskom, ova kuća je tvoja”.
Od dolaska NATO snaga na Kosovo i Metohiju 1999. godine, Crkva Bogorodice Ljeviške je pod zaštitom nemačkih vojnika KFOR-a. I pored toga, napadnuta je, tesko oštecena i zapaljena u pogromu 17. marta 2004. godine od strane albanskih vandala. Dana 13. jula 2006. godine Crkva Bogorodice Ljeviške je stavljena na UNESCO listu svetskog kulturnog nasledja, kao deo srpskih srednjevekovnih spomenika na Kosovu i Metohiji od izuzetnog znacaja. Za ovu grupu spomenika, medju kojima su Manastir Decani, Manastir Gracanica i Pecka Patrijarsija se smatra da su posebno ugroženi.
