Crkva Bogorodice Hvostanske
Crkva Bogorodice Hvostanske, u podnožnju Mokre Planine, u blizini sela Vrelo, dvadesetak km severoistočno od Peći u zapadnom delu Kosova i Metohije, zapravo u Metohiji koja je bila crkveno sedište još tokom vizantijske uprave. Crkva Bogorodice Hvostanske je za sada jedini arheološki poznati manastir iz 6. veka na području severnog Ilirika, što ukazuje na posebnu brigu koju mu je posvetio car Justinijan, svakako sa nekim posebnim razlogom /Janković/.
Zapadni deo današnjeg Kosova i Metohije nosio je naziv Staro Hvosno koje je obuhvatalo veći deo današnje Metohije, zauzimajući površinu od 4.684 km2. Ovaj prostor je bogat mnoštvom velikih i bogatih manastira koje su izgradili srpski kraljevi i zadužbinari /Dečani i Pećka Patrijaršija/ i značajnim brojem srednjovekovnih crkava koje su podigli predstavnici lokalne vlastele /Velika Hoča, Orahovac, Crkolez, Vaganes, Zočište, Dolac…/ Hvosno se pominje u biografiji Stefana Nemanje, a Hvostanska eparhija u poveljama vizantijskog cara Vasilija II kojima se utvrđuju granice Ohridske arhiepiskopije.
Danas je celina Bogorodice Hvostanske sravnjena sa zemljom i vidljivi su samo temelji dve velike trobrodne ranovizantijske bazilike iz 6. veka. Polukružna apsida sabornog hrama nekadašnjeg manastira Bogorodice Hvostanske ukazuje na doba pre rane vlade cara Justinijana – na prve decenije 6. veka, jer se kasnije grade crkve sa spoljašnjim trostranim apsidama, pod uticajem graditeljskog stila iz Carigrada.
Kako je građena za crkveno sedište, Crkva Bogorodice Hvostanske je imala složenu strukturu, sa posebnim prostorom za relikvije, atrijumom, podzemno građenim grobnicama i malom, takozvanom severnom crkvom. Kada je 1219. godine osnovana samostalna Srpska pravoslavna crkva, ustanovljena su nova episkopska sedišta, te je crkva posvećena Uspenju Presvete Bogorodice određena za sedište Hvostanske episkopije. Tada je mala originalna crkva Bogorodice Hvostanske delimično obnovljena. Tokom treće decenije 13. veka na temeljima bazilike je sagrađena veća crkva koja je, kao i sve rane srpske sakralne građevine, podignuta po raškom graditeljskom konceptu. Taj srpski arhitektonski stil je proizašao iz jedinstvene kombinacije vizantijskog centralnog i romaničkog podužnog plana, po ugledu na veličanstven Manastir Studenicu u centralnoj Srbiji, te je ova svetinja nazvana i Mala Studenica ili Studenica Hvostanska. 1346. godine je Hvostanska eparhija uzdignuta na stepen mitropolije. Bogorodica Hvostanska je bila trobrodna građevina sa pevnicama u potkupolnom prostoru koje su formirale niži transept. Oltarska apsida je iznutra bila polukružna, a spolja pravougaona – po pravilima cistrecitske arhitekture. Budući da su spomenici cistrecitske arhitekture sačuvani u okolini Kotora i južnije, pretpostavlja da je majstor neimar mogao biti sa južnog srpskog jadranskog primorja. Sa zapade strane nalazila se priprata sa ojačavajućim lukom i spoljašnja priprata koja je sa dva stupca bila podeljena u šest traveja. Uz priparu su se sa južne i severne strane nalazili paraklisi, a iznad njih su se uzdizale kule kao obeležje episkopskog sedišta, što je takođe zapadnjačka stilska karakteristika. Po završetku gradnje je crkva Bogorodice Hvostanske oslikana freskama. Uz glavnu crkvu je u 14. veku podignuta još jedna manja jednobrodna crkva sa polukružnom apsidom, od koje su sačuvani samo temelji i fragment natpisa u kojem se pominje srpski car Stefan Dušan. Otkriveni su i temelji trpezarije i sasvim mali fragmenti fresaka, nekoliko grobnih ploča lokalnih velmoža i episkopa, kao i turska keramika poreklom iz Smirne iz 16. veka.
Posle obnavljanja Patrijaršije 1557. godine Bogorodica Hvostanska je postala značajno i napredno crkveno središte. U prvoj polovini 1635. godine u Bogorodici Hvostanskoj je stolovao mitropolit Viktor, aktivan čuvar srpskih kulturnih dobara i naručilac umetničkih dela. Posle Velike seobe Srba 1690. godine je manastir Bogorodice Hvostanske počeo da propada, uništen i potpuno je zapusteo. Tada je verovatno ukinuta i eparhija, jedna od prvih srpskih episkopija. Od kamene građe sa manastirskih zdanja Bogorodice Hvostanske sagrađene su džamije u susednim selima.
U 19. veku Bogorodica Hvostanska je bila potpuno u ruševinama, a početkom 20. veka jedva su se razaznavali njeni temelji. Godine 1930. crkva Bogorodice Hvostanske je ispitana arheološki, a konzervacija je izvršena između 1966. i 1970. godine. Najznačajniji nalaz predstavlja liveno zvono koje je bilo poklon velikodostojnika Rodopa, u kome su bile skrivene dve plaštanice. Jedna plaštanice potiče sa početka 14. veka, a drugu je crtao Longin – poznati umetnik iz 16. veka. Obe plaštanice se danas čuvaju u riznici Pećke Patrijaršije. Sačuvani su delovi fresaka.
Pre rata na Kosovu, 1998.-1999. je planirana obnova ove svetinje i izgradnja manastira. Celokupan manastirski kompleks Bogorodice Hvostanske je danas bez zaštite, zbog čega postoji opasnost od uništavanja od strane albanskih terorista iz neposrednog okruženja. U novijoj istoriji SPC vikarni episkopi Patrijarha srpskog nose titulu Hvostanskog episkopa. Celina manastira Bogorodice Hvostanske je od 1990. godine pod zaštitom Republike Srbije kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.
