Bugari

Ljudska staništa u Bugarskoj potiču iz praistorijskih vremena Kamenog doba, sa stalnim ili privremenim naseljima iz perioda od 6000 p.n.e i tragovima napredne civilizacije od 5000 p.n.e. Bugarska, jedna od najstarijih država Evrope ima izuzetno bogatu i raznoliku istoriju koja seže do 4000-3500 godina pre nove ere. Tada su ovo područje naseljavali drevni Tračani, osnivanjem svoje države oko 5. veka pre nove ere. Homer govori da su drevni Tračani bili najbrojnija rasa posle Indijaca. Vekovima su Tračani vladali najvećim prostorom Balkana i Egejskim područjem, sa pojavom grckih kolonija u Trakiji oko 8. veka p.n.e. Bila je nadaleko poznata i legendarna tračka veština jahanja konja, a o hrabrosti, ratničkoj veštini i vojnoj taktici Tračana svedoči čitav antički svet. U 6. veku pre nove ere je stalno-rastuća sila Persijanaca pod vođstvom velikog vladara Darija I osvojila i pokorila Tračane. Bugarska je u 1. veku postala deo Rimskog carstva, kada su Rimljani podčinili starosedelačko stanovništvo i teritoriju današnje Bugarske, podelivši je na provincije Meziju i Trakiju. U rimskim – latinskim analima pronalazimo svedočanstva o savezima i ujedinjenim vojnim akcijama Gota, Ilira, Huna, Tribala i Dardanaca u vremenima kada je Carigrad – Konstantinopolj pokušavao da vlada Balkanom. Bugari su sa Srbima vodili brojne akcije na Carigrad – Konstantinopolj.

Savremeni Bugari su mešavina većinski srodnih slovenskih-srpskih korena i drugih etničkih grupa – Tatara, Turkijskih grupa itd. Bulgari /takođe Bolgari ili Proto-Bugari/ su bili narod koji je početkom ranog srednjeg veka naselio područje današnje Istočne Evrope i postao narod Slovena – centralni narod današnje /Istočne/ Evrope. Njihova etnička pripadnost nije razjašnjena, ali većina istraživača i naučnika tvrdi da su oni bili Turkijski narod sa nekim iranskim korenima, koji su se u 4. veku iz Centralne Azije doselili na Balkan i Istočno Rimsko Carstvo. Postoji nekoliko sličnosti, značajnih u pogledu etničke pripadnosti, između karakteristika i odlika Indo-Iranske /koja je obuhvatala potomke drevnih Sarmata i kasnih Skita/ i Proto-Bulgarske kulture iz perioda Prvog Bugarskog Carstva. Ovih nekoliko kulturnih talasa koji su ušli u Evropu tokom perioda migracije su ostaci Indo-Iranskog govornih društava koja su dosegla prostrane evroazijske stepe u bronzanom dobu, koja su posle toga zamenila novo-Turkijska i carastva mongolskog govornog podrucja.

Bugari su narod turkijskog porekla – hunsko-onogursko pleme Bulgara iz centralne Azije – današnji Turkmenistan koje je krajem 2.veka krenulo ka Balkanu i Evropi i izmešalo se sa starosedelačkim plemenima, zadržavši se na prostoru između Crnog Mora i Kaspijskog jezera, severno od Kavkaza, a istočno od Volge i zapadno od Dona, u periodu od 4. do 7. veka. 679-80. godine su plemena Bulgara proterana od Hazara sa obala Volge i prešla reku Dunav. Trajno su se nastanili na područja današnjeg Balkana i Bugarske, potčinivši 7 starosedelačkih srpskih-slovenskih plemena – prastonovnika ovih teritorija sa kojima su stvorili novu zajedničku državu. Ujedinjenje bugarskog naciona i stvaranje državnosti počinju od 7. veka /680-864/, kada su Bulgari zauzeli područje naseljeno drevnim Srbima-Slovenima i postali Sloveni. Sloveni su u početku bili slovenski narodi koji su bili deo pravoslavnog carstva Vizantije, tj. Srbi, Bugari i deo Rusa oko Crnog mora jer su oni poštovali hrišćanske zakone i knjige – pravoverje. Poznato je da su u vreme Svetog Save, Srbi, Bugari i Rusi govorili istim jezikom – jezikom koji mi danas zovemo staroslovenski. Tada su nastale dve države na Pontijsko-Kaspijskoj stepi: Velika Bugarska, koja se prostirala između Kaspijskog Mora i Crnog Mora i Volga Bugarska, na teritoriji koja je danas deo Republika Tatarstana i Čaušije. Takođe su se starosedelačkim plemenima ovog područja Balkana nametnuli kao elitna vladajuća klasa Dunavskog Bugarskog Kanata. U svim ovim regionima su se tokom vekova asimilovali sa lokalnim narodima, a u 9. veku su se potpuno sjedinili sa proto-Srbima – Slovenima. To je omogućilo nastanak nekolicine modernih naroda koji tvrde da su njihovi potomci – Volga Tatari i Čauši, Balkari i Bugari.

Prvo Bugarsko carstvo /681-1018/ koje je osnovao Kan Aspakuh je uskoro postalo značajna sila na Balkanu i ozbiljna pretnja Vizantiji – Istočnom Rimskom carstvu kojim su podjednako vladali Grci, Jermeni, Srbi i Bugari. Asparuh je osvojio zapadne krajeve i stigao do Dunava početkom poslednjeg kvartala 7. veka. Osnovao je nezavisno carstvo koje je zauzelo teritorije pod vlašću Vizantijskog carstva – Istočnog Rimskog carstva, dok se ono borilo protiv Arapa na istoku i jugu. Arheološki nalazi i pisani izvori potvrđuju da su Bugari pod vođstvom kana Asparuka koji su naselili obe obale delte Dunava, bili relativno brojne grupe nomada sa snažnom vojničkom organizacijom i značajnim iskustvom u vojnoj gradnji, što im je u kratkom vremenskom periodu omogućilo izgradnju obimnog sistema odbrane. Vizantijsko carstvo je 681. godine formalno priznalo bugarsku vlast na području između Balkana i Dunava. 809. godine je Kan Krum /vladao od 803. do 814. godine/osvojio Sofiju i izdvojio je iz vizantijske uprave, pobedio Cara Nićifora I /811. godine/, osvojio Konstantinopolj i povukao se posle primanja godišnjeg danka. Po osnivanju Bugarskog carstva 681. godine, Tračani su bili treća etnička grupa koja je doprinela stvaranju bugarske nacije. 895. godine je bugarski Kralj Boris I primio hrišćanstvo – pravoslavlje, a 870. godine je Konstantinopolj potvrdio nezavisnost bugarske crkve sa liturgijom na bugarsko-slovenskom jeziku. Bugarska je postala carstvo 913. godine tokom vladavine cara Simeona Velikog /893-927/ u periodu Prvog Bugarskog carstva /913-971/. Drugo Bugarsko carstvo je obuhvatalo i Makedoniju /1014-1018/, a osnovao ga je car Samuilo /1185-1422/ čiju su državu zajednicki činili Bugari i Srbi.

Bugarska je primila vizantijsku kulturu kroz slovenski književni jezik koji su razvili Sveti Ćiril i Sveti Metodije u Moravskoj i doneli je putem svojih sledbenika na Balkan. Otvorene su škole u Preslavu i Ohridu i ćirilica je potpuno razvijena. Bugarska je pratila Zapadnu i Istočnu crkvu u progonu heretika. Naziv “Bogumil” – što značin voljen od Boga, verovatno potiče od imena osnivača bogumilstva, koje je u Bugarskoj propovedano od 927. do 950. godine. Bogumilstvo je stvoreno i omasovilo se među seljacima i bilo je deo pobune protiv ugnjetavanja i društvene hijerarhije. Dvojni u teologiji, bogumili su verovali da je svet stvorio đavo – satana. Vizantijski car Aleksijus Komnen je spalio na lomači bogumilskog vođu 1118. godine, a odlukom Sinoda 1140. godine su sve bogumilske knjige uništene. Na crkvenom saboru 1211. godine je Car Boris anatemisao bogumile i njihovu doktrinu. I pored proganjanja, ova sekta je delovala na Balkanu i Bliskom istoku do 14. veka, kada se utopila u islam.

Područje današnje Bugarske se na srednjovekovnim latinskim mapama prikazuje kao geografski region Surfa – Srbija. Prvo Bugarsko Carstvo je dostiglo svoj vrhunac pod vladavinom Cara Simeona I /893-927/, koji je preuzeo titulu cara. 988. godine je Bugarska osvojila grčki region Epira pod dotadašnjom upravom Vizantijskog – Istočnog Rimskog carstva. Sva bugarska politička tela i uprava, nastala posle tog perioda su očuvala tradiciju – u imenu naciona, jezika i pisma Prvog Bugarskog Carstva /681–1018/, koje je u to doba obuhvatalo skoro ceo Balkan i vremenom postalo kulturno središte Slovena u srednjem veku. Krajem 10. i početkom 11. veka je Vizantija uspela da uništi Prvo Bugarsko carstvo i njegove dinastije. Bugarska je podeljena u tri vizantijske teme – Bugarska, Peristrion i Makedonija i u narednih 200 godina se neće ponovo uspostaviti. Vizantija će od nekadašnje srpske kneževine Morave /Istočne zemlje/ formirati svoju temu, najpre pod imenom Morava, a kasnije Srbija. Vizantijski car Vasilije II je 1018. godine pripojio Bugarsku, te je Vizantijsko carstvo ponovo vladalo Bugarskom od početka 11. do kraja 12. veka.

Bugarska je postala jaka srednjovekovna država sa sedištem Prvog Bugarskog Carstva u Pliski i Preslavu /od 7. do 11. veka/ i u Velikom Trnovu kao sedištu Drugog Bugarskog carstva, osnovanog u 12. veku, koje je trajalo do 14. veka. Bogumili su bili članovi verske sekte koja se u 10. veku pojavila u Bugarskoj, a potom se proširila po celom Balkanu i među slovenskim narodima. Bogumilstvo je nastalo kao rezultat mešavine istočnjačke dualističke jeresi – manihejstva, pavlikijanstva – i pokušaja da se reformiše crkva u Bugarskoj. Osnivačem bogumilske jeresi smatra se izvesni pop Bogumil. Bogumili su živeli strogim podvižnickim životom, odbacivali ikone, jerarhiju i svete tajne, a posebno su se borili protiv posta, poštovanja svetitelja, časnog krsta i svetih moštiju. Krajem 12. veka su bogumili u Bugarskoj uglavnom iskorenjeni.

Bugarski srednjovekovni vladari su tokom Drugog Bugarskog Carstva bili u bliskim porodičnim odnosima i bračnim vezama sa srpskim Kraljevstvom tokom vlasti Stefana Nemanje. Srbi i Bugari su više puta tokom istorije bili u jednoj državi. Kad god se to desilo – vladali smo Balkanom ili čak i Romejskim carstvom – Vizantijom. Srbi i Bugari su u vreme Svetog Save govorili istim jezikom – slovinskim. Imali su svoja slova – azbuku, liturgiju na svom jeziku i knjige na svom jeziku. Sveti Sava je umro u Trnovu, tadašnjem glavnom gradu Bugarske i sahranjen je u Crkvi Četrdeset mučenika. Slabljenjem i propašću Drugog Bugarskog Carstva /1185–1396/1422/, bugarska teritorija pada pod Otomansku vlast i upravu Osmanovića koja je trajala gotovo pet vekova. Krajem 14. veka su Turci osvojili Bugarsku i stvorili jezgro Rumelije, tj Rimske provincije koja je obuhvatala balkanski deo Osmanskog carstva. To je bio najbogatiji turski region koji se takođe odlikovao najraznovrsnijom etničkom i religijskom različitošću pod vlašću sultana. Religiozna društva su bili organizovana u autonomijama bez izdvojene teritorije ili u miletima, uglavnom sačinjena od Jermena monofizita, Jevreja i pravoslavnih hrišćana. Muslimani su takođe bili grupisani u svojim islamskim miletima. Oni su imali privilegije u odnosu na druge etničko-religiozne društvene slojeve, jer su plaćali niži porez i imali jedinstveni pristup najvišim vladarskim mestima duž Osmanskog carstva, stoga što je islam bio vladajuća religija. Mada je došlo do određene islamizacije, osmanska politika je obuhvatala zaštitu hrišćanskih stanovnika i pravoslavne crkve, te su mogli da primenjuju svoju veru i način života po hrišćanskim pravilima dokle god su plaćali porez.

Rusko-turski rat 1877-1878. godine je doveo do osnivanja Treće Bugarske države kao kneževine 1878. godine koja je ostvarila suverenu nezavisnost 1908. godine. Vlada je bila tiranin sve dok ruske snage, 1878. godine nisu prisilile Turke da Bugarskoj priznaju nezavisnost. Relativno malo je poznato da je Knez Mihailo Obrenović 14. januara 1867. godine potpisao u Bukureštu sa Bugarskim odborom ugovor o zajedničkoj državi Srba i Bugara – tzv. Balkaniji koja bi se, da je realizovana, podigla na nivo kraljevstva pod vladavinom dinastije Obrenović. U toj državi bi srpski i bugarski jezik bili ravnopravni, sa zajedničkim političkim i crkvenim predstavništvom i jedinstvenim državnim sedištem. To je značilo obrazovanje brojnih sveštenika i monaha u Bogosloviji u Beogradu i štampanje bogoslužbenih knjiga u Srbiji, radi nezavisnosti i crkvene autonomije od vladajuće grčke Crkve. Knez Mihailo Obrenović je imao odličnu saradnju sa predstavnicima bugarskog naroda, naročito sa bugarskom emigracijom u Rumuniji. Podrška koju je pružao bugarskom narodu bila je velika i često je proizvodila veoma neprijatne pritiske na Srbiju od strane Porte, ali i Austrije, Engleske, Rusije.

Međutim, sve je prekinuto ubistvom Kneza Mihajla juna 1868. godine. Bugarska vojska je oktobra 1915. godine sa leđa napala Srbiju u rejonima Timoka, Nišave i Južne Morave, od kada odnosi između bratskih država suseda postaju izuzetno loši i neprijateljski. Bio je to žestok udar na Vojsku Kraljevine Srbije koja se usled Trojne invazije povlačila preko albanskih planina, čime se Bugarska u Velikom ratu stavila na stranu Centralnih sila. Bugarske snage su odmah počele sa nezamislivim zločinima nad civilima i uništavale sve tragove postojanja Srba na okupiranom području, što je trajalo pune tri godine. Bugarske vlasti su vršile nasilnu bugarizaciju srpskog stanovništva i odveli preko 200.000 Srba u Bugarsku, gde je bilo najmanje 22 koncentracionih logora – Sliven, Plovdiv, Gornja Orehovica, Jambol, Doblič, Šumen, Sofija, Pernik, Haskovo i drugi.

“Na bugarskim zborovima održanim u Bugarskoj i Trakiji u zimu 1884., pored Istočne Rumelije traženo je prisajedinjenje i Makedonije i velikog dela Stare Srbije Kneževini Bugarskoj, čime bi se obesmislile odredbe Berlinskog kongresa i pokušalo stvaranje Bugarske po odredbama San Stefanskog ugovora. Značaj zborova koji su održani u Srbiji u februaru i martu 1885. godine je što su u njima učestvovali viđeniji Srbi baš sa prostora Stare Srbije i Makedonije koji su svedoci kome su zapravo u etničkom, jezičkom i kulturološkom smislu ti prostori zaista pripadali”. Aleksandar Mitić

Odgovor na bugarski teror u Prvom svetskom ratu je bio Toplički ustanak koji je krvavo ugušen, a odneo je preko 20.000 žrtava. Kada je kod Dobrog Polja probijen Makedonski front septembra 1918. godine, Zapadni saveznici nisu dozvolili Srbima da idu prema Sofiji. Veliki rat tj Prvi svetski rat je demografski, materijalno i psihološki uništio Bugarsku, jer je bugarska država imala ukupno 157000 žrtava i 154000 ranjenih tokom šest godina ratovanja, u periodu od 1912. do 1918. godine. Osim toga, oko 100.000 izbeglica iz Dobrudže i Makedonije je napustilo Bugarsku. Nejski mir potpisan 1919. godine je nametnuo Bugarskoj plaćanje ratne odštete od 1,5 milion zlatnih franaka silama Antante, kao i isporuku određenih količina žive stoke i opreme za železnice u Grčkoj, Rumuniji i Jugoslaviji. Bugarska je takođe morala godišnje da isporuči Jugoslaviji 50000 tona uglja. Poraz u Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu je raspršio san od velikoj Bugarskoj koja bi obuhvatala Makedoniju.

Bugarska je bila na strani Nacista u Drugom Svetskom ratu, promenivši stranu kada je Rusija ušla u rat. Ubrzo posle toga je vlast preuzela komunistička koalicija, kada je 1947. godine nastala republika sovjetskog-stila. 1945. godine posle Drugog svetskog rata je Bugarska postala komunistička država i deo Istočnog bloka, sve do političkih promena u Istočnoj Evropi devedesetih godina 20. veka, kada je Komunistička partija dozvolila višestranačke izbore i Bugarska preduzela tranziciju u parlamentarnu demokratiju i tržište slobodnog kapitalizma sa različitim rezultatima. Tokom devedesetih godina je vlast bila u rukama Ujedinjenih Demokratskih snaga i Bugarske Socijalističke partije. Juna 2005. godine je formirana ujedinjena vlada, sa premijerom Sergejom Staniševim. 2007. godine je Bugarska postala član Evropske Unije.

Južne Slovene Balkana možemo grupisati u nekoliko tipova : dinarski, koji obuhvata dinarske oblasti Balkana i krajeve u koje su se doselili predstavnici dinarskog tipa i utisli svoj žig starom stanovništvu. Centralni tip koji uglavnom obuhvata stanovništvo područja Južne Morave i Vardara i šopskim se pojasom produžava do Dunava, istočnobalkanski kome pripada stanovništvo obe istočne strane Balkana, kao i panonski tip koji obuhvata južnoslovensko stanovništvo nastanjeno najvišim delom izvan Balkanskog poluostrva, u Panonskoj niziji. Ovi tipovi stanovništva Balkana su prilično različiti, pa se na prvi pogled lako raspoznaju. Ima prostranih oblasti Balkana gde se srpske i bugarske etničke odlike i osobine stanovništva stapaju jedne sa drugima, kao u pravoj Makedoniji, južno od Velesa i u šopskoj oblasti, izmedu reka Timoka i Iskra. Rasne osobine stanovništva istočno od reke Iskra i Ihtimana, sve do Crnog mora se bitno razlikuju od drugih južnih Slovena, zapadno od reke Iskra, koja sa rekom Maricom čini jasnu etničku granicu.

Genetske analize pokazuju da savremeni Bugari imaju genetske markere slične narodima azijskog porekla. DNK iz Azije je znatno uticala na DNK savremenih Bugara. Pored većine od preko 85% Bugara, manje etničke grupe čine Turci, Romi, Armeni i Makedonci. Tri osnovne drevne kulture predaka Bugara – tračka, slovenska i proto-bugarska su ostavile samo delimične tragove svojih pojedinačnih mitologija. Međusobno prepletene i razvijene su ove mitologije doprinele nastanku narodnih nošnji, verovanjima, umetničkim oblicima i tradicionalnim pesmama koje su preživele do današnjih dana, čineći jedinstveni bugarski folklor.

Bugari se međusobno pozdavljaju rukovanjem. Bliske ženske osobe se poljube u obraz. Najčešći pozdrav je Kak ste? (“Kako si?”) i Zdraveite (“Zdravo”). Neformalni oblici koje koriste prijatelji, rođaci i saradnici su Kak si? i Zdrasti ili Zdrave. Kada razgovaraju, Bugari se trude da stoje ili sede bliže nego Zapadnjaci. Govore snažnim glasom i češće dodiruju jedni druge. Bugari neguju i čuvaju drevne mitove i legende, tradiciju i običaje. Gestikulacija u Bugarskog za “da” i “ne” često zbunjuje posetioce iz drugih zemalja. Za “da” se glava klima sa jedne na drugu stranu. “Ne” se pokazuje sa jednim ili dva klimanja glavom gore-dole uz uobičajeno puckanje jezikom.