Bosanska kultura – kultura BiH

Jedno od obeležja bosanske i balkanske kulture su svakako stećci. Stećci su neobični, zadivljujući, zagonetni i nedovoljno pojašnjeni svedoci davno minule prošlosti, koji su podizani u vremenu od kraja 13. veka do prvih decenija 16. veka. Stećci /množina od stećak/ su u evropskoj i svetskoj kulturi potpuno jedinstveni, nemaju direktnih uzora, niti su kopija spomenika drugih kultura. Ti monumentalni kameni blokovi, polegnuti u obliku pseudo sarkofaga ili u uspravnom položaju kamenih tabli i krstova se gusto prostiru na području Bosne i Hercegovine, u južnim delovima Hrvatske, Makedoniji, zapadnoj Crnoj Gori i jugozapadnoj Srbiji, a naročito u velikom broju na teritoriji srednjovekovne Bosne i Huma, na drevnim grobljima gde je bilo srpskog stanovništva.

Izraz stećak je novijeg datuma i ne poklapa se sa izvornim narodnim terminima koji označavaju specifične srednjovekovne nadgrobne spomenike Balkana. Lokalno stanovništvo stećke naziva “mramorovi, mramorje, kamenovi, biljezi” itd., po izvedenom narodnom obliku “stojećak”, što znači kamen koji stoji /nad nečijim grobom/. Stećci su težine od 100 do 32000 kg.

Oblast Hercegovine, u ranijem periodu deo starijih teritorija Huma, Travunije i Zagorja je kroz ceo srednji vek bila naseljena Srbima i integralni deo srpskih kneževina, a kasnije i ujedinjenjene srpske države pod Nemanjićima. Smrću cara Dušana, 1355. godine počinje postepeni i nezaustavljivivi pad srpske države, najviše zbog opadanja moći centralne vlasti i vladara da zadrže pod kontrolom osiljene velikaše. Na prostoru buduće Hercegovine se izdvaja u tom periodu moćna vlastela Vojinovića, potomci gatačkog vojvode Vojina, jednog od najbližih ljudi svetog kralja Stefana Dečanskog. 1373. godine zajedničkim napadom svetog kneza Lazara Hrebeljanovića i bosanskog bana Tvrtka je Nikola Altomanović, poslednji izdanak Vojinovića pobeđen u žestokoj borbi, zarobljen i oslepljen, a njegovu teritoriju su među sobom podelili pobednici – Knez Lazar i ban Tvrtko. Tada su po prvi put Gacko, Bileća i Trebinje došli pod vlast bosanskog vladara. Da bi osigurao vlast u novoosvojenim srpskim krajevima, Tvrtko se oslanjao na dve do tada malo poznate srpske velikaške porodice – Jablaniće i Kosače. Posle pomenutog osvajanja, Kosače će dobiti svu teritoriju istočno od Neretve do Prijepolja, a Pavlovići Jablanići gradove Bileću i Trebinje i prostor između njih. Područje hercegovačke Plane se po osnovu ove podele, krajem 14. veka, nalazilo na granici teritorija kojima upravljaju Kosače i Pavlovići Jablanići.

Najmanje sedamdeset hiljada stećaka rasuto je po brdsko-planinskim prostranstvima Dinarskog gorja. Stećci su u mnogo čemu jedinstveni spomenici, koji su prvi do sada uspeli na polju kulturne saradnje povezati sve četiri zemlje bivše Jugoslavije, na čijim teritorijama su pronađena ukupno 66.573 stećaka na 2988 lokaliteta. Deo stećaka su srednjovekovni nadgorbni spomenici, dok se za preostale takve kamene spomenike ne zna čemu su tačno služili. Stećci po svojoj veličini spadaju u red megalitskih kamenih blokova. Stećci su istinske srednjovekovne slike u kamenu, sa reljefima koji prikazuju verska znamenja, ljudske likove, životinje, biljne ornamente… Iz motiva na reljefima mogu se iščitati uticaji romaničkog i gotskog umetničkog kruga, ali i nasleđa drevne antike, slovenske mitologije, ali čak i indo-evropskog kulturnog kruga. Većina stećaka teži po nekoliko tona, ali oni najveći dosežu i po 30-ak tona, na primer stećak Pavla Radenovića na Pavlovcu kod Sarajeva, koji je težak 31.920 kilograma. U Bosni i Hercegovini se, osim što ima najviše stećaka, nalaze i najlepše ukrašeni stećci. Jedan od većih stećaka, ujedno i najbogatije ukrašen, nalazi se u Donjem Zgošću pored Kaknja u Bosni i Hercegovini. Klesarski centri u BiH su vjerovatno bili u okolini Stoca, Trebinja, Gacka, Konjica, Lištice, Kladnja, Zvornika, Rogatice, Travnika i Kupresa, u Hrvatskoj u Cisti i oko Topola, u Crnoj Gori oko Nikšića i Pljevalja, a za stećke u Srbiji se smatra da su dopremani iz istočne Bosne. Stećci su postavljani oko crkava, uz bunare i lokve, na predistorijskim tumulima – gomilama, na visokim gradinama, u sklopu neke starije arhitekture, na prostorima srednjevekovih grobalja. Za bosanskohercegovačkog pesnika Maka Dizdara, koga su stećci nadahnuli za neke od predivnih stihova posvećenih stećcima – zagonetnim ostacima prošlosti /poznat je stih “U stećcima je tajna Bosne”/, stećak je tajanstveni “kameni spavač”.

Nekropola stećaka Radimlja nalazi se u Vidovu Polju, 3 km zapadno od Stoca, na putu Čapljina – Stolac. Po brojnosti primeraka, raznovrsnosti i zastupljenosti svih osnovnih oblika, relativno visokom umetničkom kvalitetu izrade, bogatstvu plastičnih dekoracija, reljefnih predstava i natpisa koji spominju poznate istorijske ličnosti, kao i svom neobičnom smeštaju i dostupnosti, nekropola Radimlja spada u najvrednije spomenike srednjovekovnog perioda u Bosni i Hercegovini. Nekropola u Radimlji svrstava se u red najukrašenijih nekropola u BiH. Po svojim likovnim odlikama nekropola na Radimlji spada među nekoliko najvrednijih i najznačajnijih nekropola stećaka uopšte. Evo jednog natpisa sa stećka : „Ovde leži Viganj Milošević. Služih banu Stefanu i kralju Tvrtku, kraljici Grubi i kralja Ostoju. I u to vreme dojde i svadi se Ostoja kralj s Hercegom i s Bosnom, i na Ugre pojde Ostoja. U to vrememeni Vignju dojde končina – kraj. I legoh na svom plemenitom pod kočerinom, i molim vas, ne nastupajte na me ! Ja sam bio kako vi jesta, vi ćete biti kako jesam ja.”

Šef Kancelarije UNESCO-a u BiH Siniša Šešum potvrđuje da postoji mnogo elemenata nematerijalne baštine Bosne i Hercegovine koje treba kandidovati za UNESCO-ovu listu ili su već stavljene na privremenu listu, poput sevdalinke i skokova sa Starog mosta u Mostaru. Smatra da su to tradicije jako bitne za kulturu BiH, ali i celog regiona i Evrope.

„Zmijanjski vez“, svetsko kulturno dobro
Zmijanjski vez se smatra za najstariji ručni vez na Balkanu. Područje Zmijanja se nalazi u severozapadnoj Bosni i Hercegoviini, koje čini središnji deo Bosanske Krajine. Poznato je da je Zmijanje u srednjem veku bilo u sastavu stare bosanske župe Zemljanik, koja se prvi put pominje u Prijezdinoj povelji iz 1287. godine, sa brojnim selima naseljenim Srbima pravoslavne vere. Zmijanjski vez je specifičan je po tehnici pokrstice i uvek tamnoplave boje. Zmijanjski vez je od 2014. godine je na listi UNESCO nematerijalnog kulturnog nasleđa. Srbi većinski naseljavaju od sredine 16. veka sav prostor između krajiških reka Vrbasa na istoku i Sane na zapadu, planine Kozare na severu i Mrkonjić Grada i Ključa na jugu. Na ovom prostoru je u srednjem veku postojala župa Zemljanik, u sastavu Donjih Krajeva – kasnije Krajine. Sa Zmijanja, područja severozapadne BiH, koje odlikuju neukrotiva lepota vetra  i visoravni planine Manjače, zmijanjski vez od zaborava čuvaju vešte ruke krajiških vezilja i brojna kulturno-umetnička društva, sa jedinstveno zanimljivim i lepim narodnim nošnjama i igrama sa Zmijanja.

Ručno tkanje tepiha

Ručno tkanje tepiha je nesumljivo jedna od najjedinstvenijih odlika nomadskih kultura i umetnost koja potiče iz Bronzanog doba civilizacije, a spada u jedan od najrasprostranjenijih zanata kulturne baštine Balkana. Skoro svaka kuća u našoj prošlosti je imala razboj za tkanje i skoro sve žene su znale tajne ovog zanata, pa se zato može reći da tkanje na razboju spada u ženske zanate. Tkale su se uglavnom prostirke za kuću, ćilimi, pokrivači, prekrivači, zavese, guberi, slamarice, prekrivači za kolevke, zidnjaci, tkanine za izradu odevnih predmeta, razne vrste posteljina i skoro sve što je bilo potrebno jednom domaćinstvu. Ručno tkana vuna, pamuk ili svila istinski predstavljaju umetničko delo – stoga ručno tkani tepisi i drugi proizvodi pružaju svome autoru jedinstveno zadovoljstvo, a vlasniku još veće. Ručno tkanje tepiha doprinosi ispunjenosti duha i podstiče razmišljanje. Ljudi koji je bave izradom tepiha su izuzetno talentovani i stvaralački nadareni jer budućnosti ostavljaju vrednost, a sebi pričinjavaju radost i zadovoljstvo. Mirnoća i opuštene misli tokom i posle ručne izrade tepiha nadahnjuju stvaraoce na nova dela i mudrost… Radionica ručnog tkanja tepiha Tepih Čapljina je jedna od najboljih u Bosni i Hercegovini koja predstavlja drevne tehnike ručne izrade tepiha….

IVO ANDRIC

Ivo Andrić je najpoznatiji pisac na srpskom jeziku. Rođen je u Travniku, kao Ivan, ali je postao poznat po deminutivu svoga imena – Ivo. Kada je Ivo Andrić imao dve godine, njegov otac Antun umire. Pošto je Ivina majka Katarina bila u nemogućnosti da ga podiže, odrastao je u majčinoj porodici u gradu Višegradu, u istočnoj Bosni, gde je upoznao turski most, koji je kasnije proslavio u svom poznatom romanu “Na Drini ćuprija”. Posle studija u Zagrebu, Beču, Krakovu i Gracu, 1914. godine je Ivo Andrić zbog svog revolucionarnog principa bio u zarobljeništvu, da bi, postavši urednik u Beogradu 1918. godine osnovao književni krug sa ljudima poput Crnjanskog i Milicića. Ova mala grupa intelektualaca se okupljala u hotelu Moskva u Beogradu. Uskoro su primećene njegove intelektualne sposobnosti, te je postao vice-konzul u mnogim evropskim metropolama. Diplomatska karijera Ive Andrića je dostigla vrhunac njegovim imenovanjem za zamenika ministra inostranih poslova, te potom ambasadora u Nemačkoj u periodu od 1939. do 1941. godine. Svoje ambasadorsko zvanje je završio 1941. godine, posle nemačkog osvajanja i bombardovanja Beograda, kada se, odbivši udobno mesto u Švajcarskoj, nastanio u Beogradu i tiho radio na svojim romanima. 1961. godine je nagrađen Nobelovom nagradom za književnost “za epsku snagu kojom je zapažao teme i prikazivo sudbine ukorenjene u istoriji svoje zemlje”. Svoju nagradu je Ivo Andrić poklonio kao doprinos usavršavanju književnosti Bosne i Hercegovine. Živeo je u Beogradu kao uvaženi član Srpske Akademije Nauka i Umetnosti i Društva književnika. U dva svoja romana nas Andrić zadivljujuće uvodi u sredinu i zaplet malog sela u Bosni. Svaki put njegova romantična umetnost uspeva da nam mnogo jasnije prikaže postojeće veze na prelazu vekova između pravoslavlja, katoličantstva i islama, umesto prikaza njihovih kulturnih razlika. Ove veze su bile način zajedničkog zivota, komšijskog duha i bliskosti, kojima su narodi, uprkos razdvajanju, uvek uspostavljali međusobno razumevanje. Nama je mnogo zanimljivija “Travnička hronika“, jer opisuje događaje između 1806. i 1814. godine u centralnoj Bosni, u momentu kada je Napoleon imao nameru da poveća zonu francuskog uticaja na bivšu ilirsku pokrajinu. Dva konzula, austrijski i francuski su u ovom delu opisani kako u Travniku iščekuju ostvarenje svojih snova u Evropi. Međutim, tromost Istoka je ujedinjena mentalitetom dva suprostavljena etosa protiv stranog potapanja njihove civilizacijske bujnosti. Izvanredni roman “Travnička hronika” je time ukazao na nerazrešive teskoće međunarodne dominacije. Andrić je takođe stvorio druge izvanredne romane, među kojima su na francuski jezik prevedeni “Anikina vremena” i “Zeđ”.
Reditelj Emir Kusturica je u Višegradu u Bosni i Hercegovini, na svečanosti povodom pola veka od dodele Nobelove nagrade književniku Ivi Andriću za roman “Na Drini ćuprija”, službeno započeo izgradnju “Kamengrada” ili “Andrićgrada” kod mosta Mehmed-paše Sokolovića. “Kamengrad” u Višegradu je, kako je najavio Kusturica, kamena verzija njegovog postojeceg Drvengrada na Mećavniku. Na prostoru od ćuprije do ušća Rzava u Drinu je sagrađeno 50 kamenih kuća i kameni grad odlikuju crkva, trgovi, galerije…. Ove godine se navršava 50 godina otkako je Ivo Andrić dobio Nobelovu nagradu za roman “Na Drini ćuprija” “za pesničku snagu kojom je tragao za temama i prikazao ljudske sudbine uobličene istorijom njegove zemlje”, a sledeće godine obeležava se 120 godina od rođenja jedinog jugoslovenskog nobelovca.

“No better introduction to the study of Balkan and Ottoman history exists, nor do I know of any work of fiction that more persuasively introduces the reader to a civilization other than our own. It is an intellectual and emotional adventure to encounter the Ottoman world through Andric’s pages in its grandiose beginning and at its tottering finale. It is, in short, a marvelous work, a masterpiece, and very much sui generis….. Andric’s sensitive portrait of social change in distant Bosnia has revelatory force”. —William H. McNeill

BOSANSKA MUZIKA

Muzika svih delova Bosne i Hercegovine ima jak tradicionalni orijentalni prizvuk, ukomponovan sa elementima bogatog kulturnog nasleđa i istorije. Pevanje je u Bosni i Hercegovini omiljeni način druženja i obično traje čitavo veče /do zore/. Peva se uz pratnju saza, persijskog muzičkog instrumenta, tipa lutnje. U seoskim područjima Bosne i Hercegovine muzika je takođe izuzetno zanimljiva, ali više vuče na slovenske uticaje. “Ravne pesme” su “jednotonalno pevanje, sa malim varijacijama”. Ganga je višeglasna pesma koja zvuči kao vika. Postoji bogatstvo narodnih igara. Neke od njih su slične srpskim i hrvatskim igrama. “Gluho kolo” je kolo koje igrači igraju udarajući stopalima snaznije od muzike. Postoji mnogo igara u nizu, od kojih neke izvode muški igrači, a neke ženski.

Glavni instrumenti su šargija /slična sazu/, dipla /vrsta gajdi, bez meha/, srpske gusle i drvena frula. Epske pesme, stare stotinama godina, se izvode u pratnji gusala, jednozičanog muzičkog instrumenta. Sevdalinke /lepe, tradicionalne ljubavne pesme/su tužne melodije koje su u originalu obično pevale mlade žene i one su vekovima ispunjavale srca balkanskih naroda ljubavlju, mirom, radošću i melanholijom. Sevdalinke su stvorene za izvođenje u mirnom zadnjem vrtu ili u prostranoj, tradicionalno ukrašenoj dnevnoj sobi, dok gosti mezete ili piju kafu na način kako to jedino ljudi u Bosni umeju. Za razliku od većine muzičkih stilova, izvođač sevdalinke vodi pesmu, dok ga muzika samo prati. Sevdalinke se i danas izvode u čitavoj Bosni i Hercegovini i imaju snažan kulturni odjek u celoj zemlji.

“Značenje reči sevdah na turskom jeziku označava ljubavnu čeznju i vrhunac ljubavi, sa svojim korenom u arapskom izrazu koji obuhvata i određuje “crni jed”. Naime, drevni arapski i grčki doktori su verovali da čemer, jedna od četiri osnove ljudskog tela, utiče na naš emotivni život i izaziva melanholiju i osetljivo raspoloženje. Odatle potiče izraz “melanholija” u grčkom jeziku sa figurativnim značenjem direktne projekcije svog osnovnog značenja : melah holos – crna žuč. Pošto ljubav izaziva isto raspoloženje, u turskom jeziku su ove reči dovedene u blisku vezu po semantičkom identitetu, ostvarujući konceptualni rezultat dvojne projekcije osnovnog značenja. Povezivanje ova dva značenja je otvorilo proces poetskog transfera simboličkih i emotivnih kvaliteta jednog prema drugom. Ovo je uzrokovalo nastanak novog termina srodnog po posebnim književnim i psihološkim odlikama. U bosanskom društvu, osećanje ljubavi izraženo rečju “sevdah”, zadržavajući osnovni ton svoje emotivne privrženosti je imalo melanholičnu ideju slovensko-bogumilske prolaznosti prostora i vremena.

U suštini, bosanski sevdah je strastvena i bolna čežnja za ljubavlju, istovremeno melanholična i slatka, osećanje kada niste u mogućnosti da izdržite bol prouzrokovanu ljubavlju, kada se bol pretvara u vrhunac opijenosti ljubavlju, koju porede za sporim procesom umiranja. Patnja, nekada zbog neispunjene ljubavi, nekada zbog vremena i prostora, delovala je kao odbrana ili prepreka ljubavi, nekada zbog ličnih, društvenih, porodičnih, tradicionalnih smetnji ili jednostavno zbog prepreka emotivne i psihološke prirode. Sevdah odražava mučenje samoga sebe i mučenje koje sprovode drugi, kao i zadovoljstvo bičevanja proizašlo iz poistovećivanja sa čežnjom i mazohističkim doživljajem ljubavi, uprkos spoznaji o njenoj uzaludnosti” /Muhsin Rizvić, istoričar knjizevnosti/. “Ostajete bez reči od njene lepote. Sevdah pretvara tugu i čemer u najslađe mirisno cveće”/ Salih Trbonja-Sevdi, pesnik iz Mostara/. ” U književnoj i muzičkoj umetnosti je sevdah najnežniji i najlepši” /Gerhard Gesemann, Slavista/. Sevdalinke se moraju po svaku cenu očuvati !

Prof Esad Bajtal: pjesma SNIJEG PADE NA BEHAR NA VOĆE – “U vrijeme nastanka sevdalinke sistem dogovorenih brakova, kao sastavni dio uobičajenog poretka, funkcionira kao nešto sasvim prirodno. Upravo zato, “neprirodno” padanje snijega “na behar na voće”, kao urušavanje uobičajenog toka stvari, postaje Bogom dan znak za pobunu i isporuku zahtjeva za novim poretkom vrijednosti. Neodrživost jednog, prirodnog, vodi padu i neodrživosti drugog, ljudskog poretka. To je trenutak krize koji otvara horizont slobode i nove, dotad zatomljene mogućnosti društvenog poretka. Pjesma, pozivajući se na prirodnu (dakle, Božju)*, priziva, traži i zahtijeva pravo na drugu, ljudsku, tj. društvenu neobičnost. Na slobodu ljubavnog izbora”.

Himzo Polovina – Emina

Himzo Polovina – Moj behare ko li mi te bere

Emina Zecan – Kraj tanana sadrvana

Silvana Armenulić – Moj dilbere

Zehra Deović – Imal jada ko kad akšam pada

Himzo Polovina – Kad ja podjos na Bembasu

Himzo Polovina – Cudna jada od Mostara grada

Mostar sevdah Reunion – Cudna jada od Mostara grada

Beba Selimovic – Ja kakva je sjajna mesecina

Nada Mamula – U djul basti kraj simsira

Amira Medunjanin-Bojan Zulfikarpasic – Telal vice

Amira Medjunanin – Grana od bora

“… Nije dovoljno pesmu otpevati precizno. Treba mnogo više učiniti. Morate probiti “unutrašnje tkivo” pesme. Pesma ima svoje slojeve, kao i bitka. Čak i najgora pesma ima svoj želudac, kao i mi, vi i ja. Treba znati kako se stiže do njega. Kada koristite ovu “geologiju” i “anatomiju”, vi i pesma postajete jedno, te kada pustite ovu pesmu prema drugima, oni shvataju da pesma nije samo pesma po sebi, već mnogo više od toga. Stoga, morate “doneti” pesmu”. /Himzo Polovina, izvodjač i baštinik sevdalinki/.
Sevdah je način života...