Beogradska tvrđava Kalemegdan

Beograd je nesumljivo jedan od najstarijih gradova sveta i Evrope, jer je priča o Beogradu započeta još pre 7000 godina kada su prvi ljudi počeli da naseljavaju plodne oblasti oko reka Save i Dunava. Beograd kao naselje traje više od dva milenijuma, sa bogatim nasleđem i burnom prošlošću i izvanrednim, izuzetno lako odbranjivim položajem kojim od najstarijih vremena dominira u prekrasnom području značajne putne-drumske raskrsnice. Beograd (Singidunum) je drevno naselje na jedinstvenom ušću Save u Dunav sa dugom povesnicom i tradicijom koja potiče iz praistorije i prekrasnim i jasno prepoznatljivim spomenicima iz svih istorijskih perioda. Na osnovu arheoloških istraživanja Gornjeg grada i platoa Beogradske tvrđave najstarije beogradsko naselje datira iz perioda neolita.

Današnji Beograd je stalno imao strateški značaj na grebenu iznad moćnih rečnih tokova, ispresecanih putevima koji povezuju sever i jug. Nastanak drevnog Singidunuma se povezuje za keltskim plemenom Skordiska koji su prešli preko područja ilirskog plemena Autarijata i drugih tračkih i ilirskih plemena. Singidunum se kao utvrđeno naselje prvi put pominje 279. godine pre nove ere. Prisustvo dva različita etnička elementa se odrazilo na naziv naselja – Singidunum je spoj tračke i dačke reči Sing i keltskog naziva dunum za grad. Kelti su, po naseljavanju sredinom 2. veka pre nove ere kao poznati ratnici razvili poljoprivredu i grnčarstvo i započeli kovanje novca, iako određeni arheološki nalazi svedoče o tome da se keltski Singidunum nalazio na području današnje Karaburme. Utvrđenje castrum pravougaonog oblika, dužine 560 metara i širine oko 350 metara se nalazilo na području današnjeg Gornjeg grada Beogradske tvrđave i delom u Kalemegdanskom parku, prostirući se do Pariske ulice. Delovi rimskih ostataka sa četvorougaonom kulom su pronađeni u istorijskim slojevima kasnijih utvrđenja i mogu se videti na severozapadnim zidnama Gornjeg grada Beogradske tvrđave.

Najznačajniji ostaci drevnog Beograda – Singidunuma danas obuhvataju široko područje utvrđenja Kalemegdana i područje koje obuhvata unutrašnje jezgro centra Beograda. Dalji razvoj Beogradske tvrđave je povezan sa prisustvom Rimljana krajem stare ere koji se ovde pojavljuju radi novih osvajačkih kampanja ka istoku kao odgovor na stalne varvarske napade područja na ušću Save u Dunav. Rimska Republika osvaja ovo područje 75. godine pre nove ere i u svoju Provinciju Gornju Meziju uključuje ovo značajno utvrđenje na rimskoj granici – dunavskom Limesu. Rimska uprava nad Beogradom je trajala tokom naredna četiri veka. Posle podele Rimskog carstva na Zapadno i Istočno Rimsko carstvo, 395. godine, Singidunum ili Singidon postaje granično naselje Vizantijskog carstva – Istočnog Rimskog carstva. Nova uloga grada je odredila njegovu buduću sudbinu ne samo kao vezno područje raznih kulturnih uticaja, već, najpre kao ključno strateško mesto i raskrsnicu Vizantijske Imperije. Istorijski periodi Beograda se ukratko mogu odrediti kao keltsko naselje, osvajanje i prisustvo Rimljana sa vojnim logorom i srednjovekovni grad, kao naselje koje je tokom vremena bilo pod upravom Vizantinaca, Mađara, Srba, Turaka i Austrijanaca. Beograd se značajno razvio tokom rimske uprave u veliko urbano naselje pored vojnog logora IV Flavia legije (Legio IIII Flavia Felix). Zahvaljujući svom jedinstvenom položaju, grad se naglo povećao i prvi put dobio status municipijuma (municipium) – grada sa delimičnom autonomijom, a kasnije je imao i status kolonije (colonia) odnosno grada sa potpunom autonomijom koji je uživao sva rimska građanska prava. Status municipium je imao tokom vladavine cara Hadrijana, dok je status kolonije imao u vlasti cara Gordijana III, od 211. do 287. godine.

Kao raskršće glavnih saobraćajnica je Beograd odredilo za manje značajno središte drevne istorije nego što ga ima danas. Iako je imao status kolonije, što predstavlja najviši stepen razvoja provincijskog naselja, Beograd je bio iza važnih rimskih i vizantijskih središta – Sirmijuma, Viminacijuma i kasnije bogatog i uspešnog grada Justinijane Prime. Vojni značaj graničnog rimskog centra drevnog Singidunuma na desnoj obali Dunava je posebno važan i istaknut u 3. veku, po završetku rimskih vojnih osvajanja Dakije i Gornje Mezije i utvrđivanja novih granica carstva. U tom periodu je Singidunum bio središte hrišćanske eparhije. Nešto kasnije, 331. godine je ovde rođen rimski car Flavije Jovian – Flavius Jovianus Augustus.

Izuzetan položaj naselja Singidunum je značajno doprineo razvoju trgovine i zanatstva, ali je privlačio i varvarska plemena koja su stalno napadala, osvajala, uništavala, pljačkala i povlačila se preko Dunava u južnu Panoniju – današnju Vojvodinu. Ovo područje je sistemski stradalo u varvarskim napadima Huna pod vođstvom Atile, 441-443. godine, kao i u osvajanju Avara, 584. godine. Posle Atiline smrti, 453. godine se hunska država raspala, a područje Singidona su naselila plemena Istočnih Gota i Sarmata. Vođa Ostrogota Teodorik je 471. godine osvojio Singidon i vladao sledećih 17 godina. Vizantijski car Anastasije I je dozvolio plemenu Herula da nasele Singidon. Pod slovenskim imenom Beograd – beli grad se Beograd prvi put pominje 878. godine u pismu pape Jovana VIII bugarskom knezu Borisu, koje govori o Slovenu Srđu kao poglavaru beogradske eparhije.

Tokom 9. i 10. veka je Beograd bio pod vlašću Bugarske, a u 11. i 12. veku pod Vizantijom. Tokom ovih burnih vekova je Beograd više puta rušen i obnavljan. Razne vojske krstaša su prolazile ovim područjem u nekolko navrata. Posle krstaških osvajanja 1096. i 1147. godine je Beograd bio meta i Trećeg krstaškog pohoda 1189. godine i vojske Frederika Barbarose. Ponovnim uspostavljanjem granice na Dunavu tokom vladavine vizantijskog cara Manojla II Komnena (1143-1180) je Vizantijsko carstvo dalo značaj Beogradu i obnovilo gradsko utvrđenje. Po principu vizantijske vojne gradnje su sagrađene zidine i nekoliko kula, kao i četvorougaono utvrđenje na Gornjem gradu, dužine 135 metara i širine 60 metara. Izuzev malih prekida, Beograd je bio pod vlašću mađarskog kraljevstva tokom čitavog 13. veka.

Suprotno od ranovizantijskog perioda uprave nad Beogradom, kada mu je status smanjen na granično utvđenje, njegov značaj je izuzetno povećan 1403. godine kada ga je despot Stefan Lazarević odredio za prestoni grad i ključni odbrambeni centar srednjovekovne Srbije. Mudrim pregovorima i veštom diplomatijom je Stefan Lazarevic uspeo da grad povrati od Mađara i njihovog najmoćnijeg vladara – Kralja Žigmunda Luksemburškog. Ovo je vreme posle rođačke vladavine Nemanjića, posebno kralja Dragutina koji je bio oženjen princezom Katarinom – Katelinom, ćerkom mađarskog kralja Stefana V, od koga je dobio na upravu područje Mačve sa Beogradom kojim je vladao od 1284. godine. Tokom kratkom perioda vlasti od 23 godine je despot Stefan Lazarević obnovio Beograd, o čemu i danas svedoče ostaci dvostrukih zidina sa kulama i kapijama, kada je Beograd bio privredno, kulturno i versko središte srednjovekovne Srbije i jedan od najvećih gradova Evrope. Beogradska tvrđava je ojačana, a u okviru starog utvrđenja je sagrađen vladarev dvor. Srednjovekovni grad je izrastao iz gotovo uništenih ostataka utvrđenja donjeg grada iz ranog i srednjeg veka.

Svojom poveljom sa zlatnim pečatom i slikom Beograda je despot Stefan Lazarević potvrdio mnoge privilegije i sigurnost novim stanovnicima grada koji se ovde naseljavaju i prenose svoje poslove iz drugih krajeva Srbije i inostranstva – iz Dubrovnika, Mađarske, Francuske, Nemačke, Venecije…. U istočnom delu utvrđenog beogradskog grada je mitropolitu sagrađena crkva posvećena Uspenju Bogorodice, ukrašena divnom vegetacijom, koja je okruživala rezidenciju mitropolita. Ovde je tada bilo 10 crkava, uključujući rimo-katoličku crkvu koju su za svoje mise koristili novodoseljeni stanovnici Beograda. Ovako brz razvoj Beograda je ostvaren zahvaljujući mirnom istorijskom periodu stabilnosti države i mudroj vladavini despota Stefana Lazarevića. Ovaj srpski vladar je tako dobro obnovio i ojačao grad, da samo 3 godine posle pada Konstantinopolja, sedišta naše civilizacije, tokom 15. veka hrabro odoleva žestokim napadima sultana Mehmeda II Osvajača.

1456. godine je sultan Mehmed II el Fatih – Osvajač odlučio da osvoji Beograd, kako je to uradio 3 godine ranije u Carigradu. Beograd je branio i vojvoda  Sibinjanin Janko – Janko Hunjadi. Ovaj mađarski heroj je sa svojim vojnicima napadao osmansku flotu na mestu današnjeg restorana Šaran u Zemunu i sasvim je uništio. Ista sudbina je zadesila Osmanlije koji su napadali Beograd. Velika i žestoka bitka se odigrala 22. juna 1456. godine tokom koje je Sibinjanin Janko uspeo da odbrani grad. Od tada, po nalogu Pape Kalista III crkvena zvona svih hrišćanskih crkava zvone u podne i pozivaju vernike na molitvu za branioce Beograda. Ova naredba nikada nije obustavljena pa i danas zvona zvone u podne. Mađarski vojvoda Sibinjanin Janko – Janko Hunjadi je teško ranjen u ovoj bitci i prebačen u Zemun. Ovde u jednoj od zemunskih kula on umire 11. avgusta 1456. godine od posledica ranjavanja, ali i od kuge koja se proširila zbog brojnih leševa nagomilanih u šančevima. Tokom vekova su zemunske kule nestale i danas ne postoje, osim Milenijumske kule koja je jedina preostala, a zvona zvone i dalje…

Beograd je konačno pao pod tursku vlast 1521. godine kada je u trećoj turskog opsadi, pod zapovedništvom sultana Sulejmana Veličanstvenog, upotrebljena strategija osvajanja snagama rečne flote. Beograd je postao vrlo značajno utvrđenje pod nazivom Kalemegdan /kale – grad, megdan – polje/ u budućim turskim osvajačkim kampanjama i nadiranjima ka srcu Evrope. Tokom osmanske uprave nad Kalemegdanom je Gornji grad postepeno smanjen, jer je u njemu bila stacionirana samo vojska i predstavnici administrativne vlasti. Donji grad Beogradske tvrđave Kalemegdan je ostao trgovački i zanatski deo, ali je vremenom preseljen van zidina. U delu gradu ispod zidina Kalemegdana su podignuti karavan-saraji, kupatila, kafane, česme, džamije i druge građevine koje su značajno promenile izgled nekadašnjeg drevnog grada. Iz ovog istorijskog perioda Beogradske tvrđave do danas su očuvane samo dve građevine i spomenici – česma Mehmed paše Sokolovića iz druge polovine 16. veka i turbe Damad Ali-Paše iz 18. veka koji predstavljaju jedine ostatke i svedoke turske uprave u Beogradskoj tvrđavi, koja je trajala skoro 2 veka. Pašino turbe na Kalemegdanu je posvećeno turskom velikom veziru Damad Ali paši koji je ranjen za vreme bitke kod Petrovaradina, 1716. godine. posle čega brzo umire od posledica ranjavanja, a po svojoj želji je sahranjen na Kalemegdanu. Radovi na obnovi stare beogradske tvrđave su započeli posle austrijskog osvajanja 1688. godine, pod vođstvom Maksimilijana Bavarskog. Međutim, Turci su opet povratili vlast nad Beogradom 1690. godine, kada je u opsadi turska bomba pogodila jednu od kula Donjeg grada Beogradske tvrđave. Vatra je zahvatila barutanu, a snažna eksplozija je potpuno uništila dvor Stefana Lazarevića, kada je bilo preko 1000 žrtava.

Od 1717. do 1739. godine su Austrijanci ponovo zauzeli Beogradsku tvrđavu i započeli novu obnovu zidina, kula i zemljane radove. Beogradska tvrđava je postala jedna od najjačih utvrđenja Evrope. Međutim, odredbama Beogradskog mira 1739. godine je grad predat Osmanlijama bez borbe, a Austrijanci su morali da unište sve obnovljene delove tvrđave. Austrija je ponovo zauzela Beograd oktobra 1789. godine, ali su po odredbama mirovnog ugovora iz Svištova, 1791. godine, Austrijanci napustili Beograd, a janičarima je bilo zabranjeno da uđu u Beogradski pašaluk. Početkom 19. veka su janičari kontrolisali Beograd sa okolnim selima. Teror janičara i brutalni događaj Seče knezova su doveli do buđenja naroda i Prvog srpskog ustanka 1804. godine, pod vođstvom Karađorđa Petrovića. Srpski ustanici su zauzeli Beograd 1806. godine, a Beogradsku tvrđavu 1807. godine. Posle propasti srpskog ustanka 1813. godine, Turci su opet držali Beogradsku tvrđavu, da bi konačno napustili Beograd kada je turski zapovednik, aprila 1867. godine, ceremonijalno na Kalemegdanu predao ključeve grada knezu Mihajlu Obrenoviću. Srpska vojska je zamenila tursku vojsku, a posle ovog događaja je značaj Beogradske tvrđave u vojnom smislu značajno opao. Među brojnim spomenicima na Kalemegdanu danas o događaju iz proleća 1867. godine svedoči spomenik koji je rad vajara Mihaila Paunovića i koji označava oslobođenje Srbije od turske vlasti, podignut povodom stogodišnjice, 1967. godine. Mesto predaje ključeva beogradskog utvrđenja je nekoliko metara udaljeno i obeleženo malom zemljanom humkom oko koje su zasađene tuje. Ferman turskog sultana o predaji uprave nad srpskim gradovima je objavljen na svečanosti u Beogradu, kada je srpska zastava zamenila tursku i kada je zapovednik tvrđave predao ključeve Knezu Mihailu.

Prvi radovi na obnovi gradskog područja oko Kalemegdana su započeti 1869. godine, na predlog generala Jovana Belimarkovića, zamenika ministra vojnog Milivoja Blaznavca. General Belimarković je dao predlog da se Kalemegdan pošumi i, budući da je državna kasa bila prazna, naredio vojnicima da poravnaju teren i iz Topčidera donesu razne vrste drveća. U martu 1891. godine su uređene pešačke staze i zasađeni drvoredi na Kalemegdanu, 1903. godine je sagrađeno Malo stepenište, po projektu arhitekte Jelisavete Nacić, prve žene arhitekte u Srbiji, dok je Veliko stepenište na Kalemegdanu sagrađeno 1928. godine po projektu arhitekte Aleksandra Krstića. Sve stare građevine Beograda su oštećene i uništene tokom Prvog i Drugog svetskog rata, kada je utvrđenje takođe pretrpelo prilična oštećenja. Kalemegdanski park je dobio svoj sadašnji izgled u godinama između dva svetska rata. Šetalište na obali Save je nastalo tokom izgradnje Velikog stepeništa na putu ka Velikoj kapiji, uz postavljanje spomenika statue Pobednika. Prva arheološka istraživanja Kalemegdana su takođe tada preduzeta i još uvek traju. Beogradska tvrđava Kalemegdan je stavljena pod zaštitu države 1946. godine.

Moderan grad današnjeg Beograda je nastao neposredno na ostacima drevnog naselja, što je osnovni razlog da su danas izgled i ostaci nekadašnjeg drevnog grada samo delimično poznati. Postoje samo neznatni nalazi i prilično oštećeni nalazi i ostaci, najpre ostaci kupatila na platou između Studentskog trga i Knez Mihajlove ulice koji svedoče o velikom drevnom urbanom centru. Ostaci drevnog kastruma se danas mogu videti samo u delovima, na mestima kao što je Rimska soba u Biblioteci Grada Beograda, gde su izloženi zajedno sa delovima nekadašnjeg vodovoda. Tokom izgradnje podzemnog beogradskog parkinga na području između Gradske kuće-Skupštine Beograda i Narodne skuštine je pronađena rimska nekropola sa 56 grobova….

U podnožju beogradske tvrđave – u Donjem gradu se nalazi Kula Nebojša koja je impozantna i dobro očuvana srednjovekovna građevina, značajan istorijski spomenik i zanimljiva turistička destinacija. Originalno se Kula Nebojša nalazila kod zamka u Gornjem gradu utvrđenja, ali je srušena u 17. veku i njeni ostaci su preneti na današnji položaj u priobalju tj nekadašnje dunavsko pristanište. Kulu Nebojšu su verovatno izgradili Ugari oko 1460. godine, kada je imala naziv Temišvarska ili Bela kula. Današnje ime kule potiče iz 18. veka po uspomeni na nekadašnju znamenitu glavnu kulu despota Stefana Lazarevića koja je stradala tokom opsade Beograda, 1690. godine. Kula je podignuta u svrhu odbrane od Turaka i svojim jedinstvenim položajem, visinom od 22 metara sa 5 nivoa i primenjenim modernim oružjem toga vremena je bila deo odbrambenog sistema koji je branio osmanlijska osvajanja prema centralnoj Evropi. Turci su Nebojša kulu pretvorili u zloglasnu tamnicu u kojoj je bio zatočen veliki grčki revolucionar i pesnik Riga od Fere koji je ovde i pogubljen 1798. godine. Osim njega, ovde je pogubljen i mitropolit Metodije 1800. godine, a jedan od retkih zatvorenika koji je živ izašao iz ove tamnice je bio Jevrem Obrenović, brat kneza Miloša. Danas unutrašnjost Kule Nebojše krase izložbe posvećene Rigi od Fere i istorijatu kule koja predstavlja mesto stradanja i osmansku represiju nad hrišćanima Balkana, ali opisuje i istoriju oslobodilačkih ratova Srba i balkanskih naroda, Prvog i Drugog srpskog ustanka i nastanka moderne srpske države, početkom 19. veka.

Danas je Beogradska tvrđava Kalemegdan najpoznatiji simbol Beograda, spomenik kulture od izuzetnog značaja, kao i omiljeno mesto posete svih programa razgledanja Beograda, sa brojnim institucijama, sadržajima i eksponatima kao što su Vojni muzej, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, rimski bunar, kapije, kule, barutana, bunkeri, sahat kule, ali i Beogradski Zološki vrt, sportski tereni, kafei i restorani, što su sadržaji kojima se dive i u kojima uživaju brojni posetioci. Beogradska tvrđava Kalemegdan danas pažljivo čuva jedinstveni prostorni identitet sa jasno vidljivim ostacima istorijskog spomenika i impresivnog utvrđenja podeljenog na Gornji i Donji grad, koje odlikuju dva različita stila – elementi srednjovekovne arhitekture, usklađeni sa preovladavajućim baroknim rešenjima iz 18. veka, čineći jedinstveno i čuveno mesto raznovrsnih događaja, koncerata, proslava, festivala Beograda….