Arheološko nalazište Nebeske stolice Kopaonik
Nebeske stolice ili arheoloski lokalitet Crkvina je drevno arheološko nalazište neposredno ispod vrha Kopaonika iz kasnoantičkog perioda (3-4. vek) i ranohrišćanskog perioda (kraj 5. veka i 6. vek). Lokalitet Nebeske stolice se nalazi na nadmorskoj visino od 1800 metara, upravo ispod Pančićevog vrha na Kopaoniku (2017 metara) koji je u prošlosti nosio naziv vrh Kralja Milutina. Ovaj lokalitet se nalazi u centralnoj Srbiji, na administrativnomj liniji sa Pokrajinom Kosovom i Metohijom odakle se pruža prekrasna planinska panorama na deo Kosova i Metohije i Stare Srbije.
Lokalitet je nazvan po poetičnom toponimu Nebeske stolice koji označava brdo u čijem se podnožju nalazi, odnosno zapravo po stenovitom terenu koji vizuelno dominira okolinom, a koji je davne 1895. godine inspirisalo čuvenog srpskog vojvodu Mišića da ga imenuje kao Nebeske stolice.
Uprkos tome što su ostaci sakralne građevine Crkvina vekovima unazad bili zatrpani, u kolektivnom pamćenju kopaoničkog stanovništva ostalo je živo sećanje na Crkvinu svetog Prokopija koju na dan svetitelja (8/21. juli) svake godine lokalno stanovništvo i posetioci pohode sa svećama u rukama. Posveta Crkvine na Kopaoniku postaje sasvim jasna i utemeljena ako se ima u vidu činjenica da je sveti Prokopije ne samo veliki mučenik koji je stradao u vreme cara Dioklecijana zbog hrišćanstva, već i da je i zaštitnik rudara koji su oduvek na ovom području kopali rudu.
Arheološka istraživanja koja traju od 1998. godine posvedočila su verovanje da Crkvina na Kopaoniku čuva ostatke reprezentativne ranohrišćanske crkve jedinstvene osnove, sa prekrasnim hrišćanskim mozaikom, koji je nekada prekrivao površinu čitavog naosa. Na arheološkom nalazištu Nebeskim stolicama na Koponiku pronađena je ranohrišćanska bazilika sa dvostrukom apsidom, građena u tehnici lomljenog i pritesanog kamena, sa krečnim malterom kao vezivnim sredstvom. Crkva ima složenu osnovu koju čine priprata, naos, dvostruka apsida – severni brod i južni aneks. Otkriveni delovi mozaika na nalazistu Nebeske stolice, površine 2,70 m x 0,51 m su u veoma lošem stanju, zbog uticaja vremenskih uslova i požara, koji se dogodio tokom duge istorije ovog kultnog mesta i svetog lokaliteta. Očuvani deo mozaika predstavlja rubnu zonu, zapravo friz podeljen na polja sa geometrijskim i zoomorfnim motivima, među kojima je ptica, koja, kao i u drugim hrišćanskim scenama, ima simboličko značenje povezano sa duhovnim svetom. Ranohrišćanski umetnici su posvetili pažnju simbolici motiva, kao i korišćenim bojama – beloj, crvenoj i golubije plavoj, koje predstavljaju večnost i transcedentalno. Tokom istraživanja na arheološkom nalazištu Nebeske stolice na Kopaoniku je mozaik prenet na konzervaciju, te je u budućnosti planirano postavljanje kopije na originalnom mestu. Ostaci srednjovekovnih građevina ili drugi ostaci iz tog istorijskog perioda nisu pronađeni na lokalitetu Nebeske stolice, što vodi ka pretpostavci da celina nije korišćena posle razaranja, već je napuštena. Putopisci koji su obilazili Kopaonik zabeležili su trase srednjovekovnih puteva koje su po svemu sudeći, pratile trase antičkih komunikacija, uz koje su se nalazila kopaonička naselja.
Tokom istraživanja arheološkog nalazišta Nebeske stolice na Koponiku je pronađeno 96 komada kovanog novca, od kojih su 16 iz 3. veka, 1 pripada dobu tetrarhije, 17 iz doba cara Konstantina I (306-337), 16 iz perioda vladavine Konstancija II (337-361), 17 iz doba vladavine imperatora Valentinijana I (364 – 375), Valens (364-378) i Gratijana (378-379), 8 iz perioda od 378. godine (invazije Gota) do oko 441. godine (invazije Huna), 1 iz 6. veka i 21 komada novčića neutvrđene starosti, zbog lošeg stanja. Pronađeni primeri kovanog novca na lokalitetu Nebeske stolice na Kopaoniku svedoče o postojanju života na ovom mestu u istorijskom periodu od 3. do 6. veka. Na osnovu dosadašnjih istraživanja, stručnjaci pretpostavljaju da se tokom 5-6. veka na Nebeskim stolicama nalazio važan kultni centar i svetilište, kome je položaj na vrhu planine još više isticao značaj. Imajući u vidu geografske i klimatske odlike kopaoničkog terena, stručnjaci pretpostavljaju da je u ranohrišćanskom periodu ovde postojao sakralni centar, dok je naselje bilo smešteno nešto niže.
