Arheološko nalazište Kale – Krševica

U selu Krševica u južnoj Srbiji, na platou Krševičke reke u gornjem toku Južne Morave, pronađeni su ostaci urbanog naselja čiji najstariji nalazi potiču od kraja bronzanog i starijeg gvozdenog doba – 12. do 7. vek pre nove ere. Značajni slojevi sa ostacima arhitekture i mnogobrojnim pokretnim nalazima lokaliteta Krševica odgovaraju rasponu od početka 4. do prvih decenija 3. veka pre n.e, sa nalazima koji potvrđuju da ovaj lokalitet nije pretrpeo nasilno razaranje.

Damastion je bio drevni grad koga je u svojim radovima pominjao Strabon, bez tačne naznake o njegovom položaju. Istorija Damastiona počinje u 13. veku p.n.e, kada se pominje kao naselje sa elementima urbanog akropolisa sagrađeno po grčkom modelu, koje je dostiglo svoj vrhunac u vreme Filipa Makedonskog i Aleksandra Velikog.

Postoji nekoliko pretpostavki o položaju ovog grada. Damastion ili Damastium je naselje Ilirsko-Panonskog regiona, verovatno u blizini današnjeg Kosova i Metohije, poznato po rudnicima srebra. Pronađen je novac sa natpisom Damastion, koji potiče iz južne Srbije, istočne Makedonije i zapadne Bugarske. Najnovija arheološa istraživanja potvrđuju pretpostavku o položaju Damastiona na obroncima planine Rujan, u selu Krševica, 15 km jugoistočno od Vranja /južna Srbija/. Grad Damastion je bio naseljen ilirskim/dardanskim plemenom Damastini kojim je u 4. veku p.n.e upravljao kralj Bardyllis. Grad Damastion je u starom veku bio poznat po srebrnim rudnicima, čiji položaj, kao i samog grada, danas još nije utvrđen. U 5. veku p.n.e. su grad Damastion zauzeli Grci iz Egine. Protok novca grada Damastiona uključivao je Dardaniju /današnja teritorija Kosova i doline Morave/ i šire, kao i zapadnu i južnu Jadransku obalu.

Grad Damastion i njegove rudnike srebra je osvojio Filip II Makedonski posle pobede nad dardanskim kraljem Bardilisom. Posle 5. veka pre nove ere i Peloponeskih ratova, izbegli Grci iz Egine i grada Mende osnovali su grad Damastion, čuven po kovanju srebrnog novca i izvozu tog plemenitog metala, koji su vadili iz okolnih rudnika. U okolini Krševice, kako svedoče i toponimi, bilo je dosta rudnika olova i srebra koji su se koristili od najstarijih vremena do Sasa, pa i kasnije. Na Krševici je nađen i srebrni novac damastion koji je izrađivan u lokalnoj kovnici. U naselju koje ima sve odlike urabnog naselja živelo se luksuzno. Nađena je luksuzna keramika, po amforama se vidi da je vino i maslinovo ulje ovde dopremano sa Tasosa i iz Mende, a zauzvrat je na jug putovalo srebro. Najveći deo naselja Damastiona se nalazio na padinama ispod akropole, a poslednje tri godine arheolozi istražuju podnožje lokaliteta gde je, osim monumentalnog rezervoara za vodu, otkrivena jedina sasvim očuvana antička građevina i niz zdanja i masivna obaloutvrda, kao bedem uz Krševičku reku. Skoro je proteklo dve i po hiljade godina od nastanka naselja Damastion koje su učinile svoje. Vekovima je podgrađe zatrpavano nanosima reke i zemljom sa uzvišice nad njim. Otkriven je čitav niz peći za pečenje hleba. Uz zapadni bok rezervoara lokaliteta Krševice – najstarije i potpuno očuvane antičke građevine, jedine takve kod nas, ka padini – otkriveni su ogromni pitosi, ali i veliki blokovi kamena sa dosta materijala.

Kale /turski naziv za utvrđenje/ se nalazi u blizini Bujanovca, na jednom od najviših uzvišenja koja se spuštaju sa vrhova planine Rujan prema Južnoj Moravi i vranjskoj dolini. Naselje Kale je imalo izuzetan strateški položaj, na raskrsnici važnih puteva tok vremena, a najstariji nalazi potiču iz kasno-bronzane i rane gvozdene ere. Najvažniji ostaci ruševine građevina, kao i bogatstvo arheološkog materijala Krševice imaju svojstva urbanog naselja iz 4. veka i prvih decenija 3. veka p.n.e. Centar naselja Kale i okolina koja se prostire do doline Krševičke reke zauzimali su površinu od oko 5 hektara. U podnožju brda se danas nalaze seoske kuće sa baštama, a kameni blokovi uzeti sa obližnjeg nalazišta se još uvek mogu videti u zidovima seoskih kuća. Današnje naselje leži upravo ispod prostora starog naselja, a prema brojnim podacima, ovde se nalaze i grobovi drevnih stanovnika. Grad je bio zaštićen sa dve strane širokim zidom, dok su ostaci građevina iz različitih perioda gradnje, na koje su često uticali rečni nanosi, pronađeni na zaravni. Skup građevina koje potiču iz poslednjeg nanosa je pronađen u središtu naselja. Istočne i severne građevine sa nekoliko prostorija su bile izgrađene od kamena i cigle, sušene na sunčevim zracima i pokrivene velikim crepovima. Naselje Kale se takođe prostiralo preko severoistočnih padina prema reci, ali zbog gustog zelenila, istraživanje ovog područja je još uvek u početnoj fazi. U rovovima pronađenim prema jugozapadnoj strani zaravni koja je obuhvatala određene građevine, pronađeni su dve srebrne drahme Aleksandra III i jedan bronzani novčić Demetriosa Poliorketesa. Takođe bronzani Demetriosov novčić je pronađen u središnjem delu, koji obuhvata severne građevine arheološkog nalazišta Kale Krševica. Pronalazak novčica Filipa II, Alexandra III, Cassandera, Demetrios Poliorketesa i Pelagije određuju hronološki raspon arheološkog materijala koji je do sada otkriven. Oni zasad ukazuju na ostatke značajnog objekta koji tek treba da se ispita. Prvi arheološki nalazi na nalazištu Kale Krševica datiraju iz 1966. godine. Radovi i arheološka istraživanja u Krševici kod Bujanovca još traju.