Arheološko nalazište Gradina
Gradina je nalazište nastalo najverovatnije za vreme vlade cara Justinijana u 6. veku, koje se nalazi na planini Jelici, u Dragačevu, 8 km jugozapadno od Čačka na putu prema selu Goračići. Ovaj dominantan i iz daljine posebno upečatljiv vrh planine Jelice, visine 846 metara je u praistorijskom, ranovizantijskom i srednjovekovnom periodu bio stalno nastanjen i služio kao prebivalište i sklonište. Sa položaja izabranog za izgradnju utvrđenja pružaju se odlične mogućnosti vizuelne kontrole okolnog područja – dolina Zapadne Morave, Dragačevo i šira okolina.
Gradina na Jelici se kao arheološko nalazište prvi put pominje 1865. godine u spisima Janka Šafarika, pionira srpske arheologije. Posle ovih istraživanja je dolazilo do povremenih slučajnih nalaza na ovom lokalitetu, koji su uglavnom razneseni i danas se deo nalaza cuva u Čačku. Na žalost, najveće razaranje je lokalitet Gradina doživeo 50-ih godina 20. veka, kada je odavde korišćen kamen za nasipanje puta Čačak – Goračići. Tada je razbijen i zauvek odnet određen broj kamenih ploča sa natpisima, na kojima se možda nalazilo i ime ovog starog utvrđenog grada, koje je danas još uvek tajna. Deo pokretnih nalaza sa lokaliteta Gradina se nalazi u stalnoj postavci Narodnog muzeja u Čačku. Od sredine osamdesetih godina 20. veka iskopavanja na lokalitetu Gradina vodi Dr Mihailo Milinković sa Filozofskog fakulteta u Beogradu. Kako su istraživanja lokaliteta Gradina još u toku, do sada je istražen manji deo, koji je zakonom zaštićen kao spomenik kulture i obuhvata višeslojni lokalitet sa nalazima koji potiču iz ranog gvozdenog doba (8-7. veka pre n.e.), rano vizantijski period (6-7. vek) i rani srednjovekovni period (druga polovina 7. veka do početka 10. veka).
Prema dosadašnjim nalazima, do prvog naseljavanja današnje Gradine došlo je oko 7. veka pre nove ere. Otkriveni su i nalazi iz vremena rimskog carstva, koji potiču iz perioda oko 3. veka nove ere. Do sada najvažniji arheološki horizont otkriven na Gradini pripada ranovizantijskom periodu i datuje se na 6. vek nove ere. Za vreme vladavine cara Justinijana (527-565) su na području čitavog Vizantijskog carstva obnavljani stara i građena nova utvrđenja i gradovi, u svrhu odbrana od napada varvara (Germana, Avara i Slovena). U tim seobama je i deo predaka Srba naselio ove prostore. Iskopavanjima na Gradini su utvrđeni tragovi požara, što upućuje da je u ovim seobama nastradalo i naselje na Gradini. Pronađena je i jedna strelica koju su koristili Avari.
U svom ne previše dugom trajanju, grad za sada nepoznatog imena na Jelici je bio važan centar ovog dela antičke Srbije. Unutar svojih bedema obuhvatao je prostor od oko nekoliko hektara, ali se nalazište Gradina proteže i na okolne padine, na kojima su bile crkve okružene grobljima. Do sada je na Gradini istraženo 68 grobova (muški, ženski i dečiji), sa koncentracijom oko Grobljanske crkve. Grobovi su uglavnom bili ukopani bez posebnih konstrukcija, sa orijentacijom istok-zapad. Unutar grada su se po dosadašnjim saznanjima nalazile dve crkve, od kojih je jedna bila na samom vrhu uzvišenja. Crkva se nekada mogla videti iz velike daljine. U donjem gradu utvrđenja se nalazila crkva sa zidanom krstionicom, u kojoj su sačuvani ostaci fresaka iz 6. veka, danas izloženi u Narodnom muzeju u Čačku. Pored fresaka je otkriven i jedan broj skulptorski obrađenog kamena. Pored crkve na vrhu u Gradini otkrivena je i zgrada rezidencijalnog karaktera. Tu su pronađeni figuralni kameni ukrasni predmeti, kapiteli i delovi stubova. Arheološki nalazi na Gradini na Jelici svedoče i o prisustvu zanatlija i postojanju njihovih radionica. Ispred bedema sačuvani su ostaci još tri crkve, uz određeni broj grobnica. Postoji i jedan broj nalaza vezanih za Germane što govori o simbiozi Rimljana i Germana koji su verovatno bili u vojnoj službi.
Arheološka iskopavanja na nalazištu Gradina na Jelici još uvek traju i budući nalazi će upotpuniti i proširiti naša saznanja o ovom značajnom lokalitetu, od velikog istorijskog i kulturnog značaja za antičko istorijsko nasleđe Srbije.
