Apolonija – Apollonia
Apolonija – Apollonia se nalazi 30 km od Vlore, 12 km od grada Fijera, u blizini sela Pojan, oko 10 km od Jadranskog mora. Arhološko nalazište Apoloniju čini skup građevina sa originalnim ostacima civilizacija iz ilirskog, grčkog, rimskog i srednjovekovnog perioda. Ilirsku Apoloniju je osnovali početkom 7 veka p.n.e. grčki doseljenici sa Korinta i Krka i nazvali je po bogu Apolonu. Prvi podaci o njihovom životu na području Apolonije potiču iz 588. godine p.n.e.
Tokom prvih godina postojanja Apolonija je održavala bliske kontake sa Krkom i Korintom i činila glavnog aktera u trgovačkim pregovorima između Helena /Grka/ i Ilira. 148. godine p.n.e Apollonia – Apolonija postaje deo rimske provincije Makedonije, te tokom rimske vladavine uspeva da održi status velikog i razvijenog lučkog grada u blizini reke Aos /današnja Vjosa – Vojuša/. Moćna reka Vojuša – Vljosa izvire u severnoj Grčkoj, gde nosi drevni naziv Aoos. Po prolasku kroz dugačku planinsku dolinu u Permetu reka Vojuša – Vljosa skreće kroz veličanstvenu dolinu Kelcyra, poznatu u antičko doba kao Kapija Antigone, gde se Consul Tit Flamininus prvi put sukobio sa makedonskom vojskom, pod vođstvom Filipa V, te reka prolazi kroz grad Tepelene, kojim je vladao zloglasni Ali paša. Reka Vojuša – Vjosa nastavlja kroz južni planinski deo prema moru, zaobilazeći ilirska planinska naselja Bilis i Amantiju i stiže do Jadranskog mora, u blizini najznačajnije grčke kolonije Apolonije. Reka Vojuša – Vjosa u Albaniji je jedna od poslednjih živih divljih reka u Evropi. Duž čitavog toka reke Vojuše – Vljose od 270 km je reka neukroćena i ima slobodan pravac. Reku Vojušu – Vljosu odlikuju prekrasni kanjoni, krivudavi delovi, ostrva, rečne okuke i meandri. U nekim delovima rečno korito Vojuše dostiže širinu od 2 km. Obilje i raznovrsnost ribe u reci Vojuši – Vljosi je osnova privrede i dobrobiti lokalnog stanovništva, posebno ribara. Rekreativni turizam na reci Vojuši – Vljosi i njenim pritokama je u stalnom porastu, posebno poslednih godina, kako su sportski ljubitelji počeli da uživaju u aktivnostima kao što su rafting, kanu, kajaking, plivanje i drugim.
Apollonia – Apolonija je bila važna luka na ilirskoj obali i najpogodnija veza između Brundisiuma /Brindizija/ i severne Grčke, te jedna od zapadnih polaznih stanica na rimskom trgovačkom putu Via Engatia, koji je išao prema istoku ka Solunu i Bizantijumu u Trakiji. Imala je sopstvenu kovnicu novca, čiji kovani novac je pronadjen čak u dunavskom bazenu. Grad Apolonija se obogatio trgovinom roblja i domaćom poljoprivredom, kao i zahvaljujući velikoj luci, za koju se govorilo da može istovremeno da primi stotinu brodova. Zanimljiva mesta Apolonije : bedem, stepenasti zid sa lučnom kapijom, spomenik Agonotetesu, Biblioteka, Odeon, Portico, Kuća sa mozaicima, Muzej Apolonije, Crkva Svete Marije. Poptuno novi put prolazi dolinom reke Vjose i lako povezuje grad Tepelene sa Apolonijom, predstavljajući glavni put prema unutrašnjosti u antičko doba. Ovaj put i staze i putevi na visoravni od severa prema jugu su bili glavne prometnice kojima su se kretale vojske i kojima su išli bogati trgovački karavani za Apoloniju, najveći antički grad Albanije.
Ulazeći kroz malu gvozdenu kapiju Apolonije, šetate prema središnjoj grupi drevnih religioznih i trgovačkih gradjevina. U proleće je ovaj deo arheološkog nalazišta Apolonije posebno lep, zahvaljujući mirisu divljeg cveća koje ovde raste. Šetajući pored temelja rimskih kuća na levoj strani staze se vidi elegantna zbijena građevina iz helenističkoj perioda, čiju fasadu, obnovljenu šezdesetih godina 20. veka, krasi šest mermernih korintskih stubova. Arheolozi su otkrili brojne statue duž kolonade stubova koja vodi do centra nalazišta Apolonije. Nažalost, neke od ovih kipova su preuzele druge zemlje pre 1946. godine. Preostali kipovi Apolonije su izloženi u Muzeju, koji se nalazi u manastiru iz 13. veka. Manastirsko dvorište okružuje vizantijsku crkvu iz 14. veka.
Turistima koje zanima arheologija treba dosta vremena da istraže najranije tragove naseljavanja albanske teritorije koji su otkriveni u Sarandi i Skadru i potiču iz doba paleolita, 10.000 godina od danas. Nalazi iz doba neolita od 7000 do 3000 godina pre nove ere su otkriveni na lokalitetima Dunaveca i Korče. Ostaci bronzanog doba iz trećeg milenijuma pre nove ere su u Permetu, Korči i Elbasanu. Krajem drugog milenijuma i u prvoj polovini 1. milenijuma pre nove ere Iliri su osnovali svoja naselja na brdima i okružili ih jakim zidinama – Gajtan /Skadar/, Kalivo /Saranda/ i Tren /Korča/. Apollonia je tokom rimskog doba bila u zamahu, kada je u njoj postojala poznata škola filozofije, ali je počela da propada u 3. veku, kada je njena luka utonula u mulj, nastao kao posledica zemljotresa. Apolonija je zapustela krajem antičkog doba.
Između Fijera i Berata, tačnije 18 km severno od Fijera, na uzvišenju obraslom hrastovom šumom, nalazi se crkva Svete Marije, posvećena rođenju Presvete Bogorodice koja je deo manastira Ardenice iz 13. veka – originalnog naziva Svete Trojice /danas postoji kapela Svete Trojice/. Crkva manastira Ardenice je oslikana prekrasnim freskama i ikonama koje su radili braća Kostadin i Atanas Zografi, a obuhvataju portrete Svetog Save i svetorodne dinastije Nemanjić – najpoznatije srpske srednjovekovne vladarske porodice. U manastiru Ardenici su se 1451. godine venčali Skanderbeg – Đurađ Kastrioti /srpski rod Branilovića/ i njegova voljena supruga Andronika – Donka – sestra srpske vladarke Angeline Branković, ćerka Đorđa Arijanita Komnina, srednjovekovnog gospodara oblasti Konjuha i Škumbe. Iz srpske plemićke porodice Branković je bila i Skenderbegova majka Vojislava, ćerka Grgura Brankovića – brata Vuka Brankovića. Od 2015. je manastir Ardenica muški manastir.
